فرهنگ و آداب زیارت

رضا باقریان موحد

تهیه کننده: مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

ص: 2

د) زیارت و هندوییسم26

6. تاریخ زیارت در اسلام27

7. مقایسه تطبیقی زیارت30

8. حکمت زیارت نامه خواندن33

9. تنوع زیارت نامه ها34

زیارت مأثور و غیر مأثور36

10. تازگی و جاودانگی زیارت ها37

فصل دوم39

انواع زیارت و محتوای زیارت نامه ها39

1. انواع زیارت ها40

الف) زیارت معصومین(ع)40

ب) زیارت مؤمنین41

ج) زیارت اهل قبور42

2. محتوای زیارت نامه ها43

الف) سلام، شعار اسلام43

سلام و توصیف امام45

ب) لعن47

ج) اعلام مواضع اعتقادی49

د) زیارت، جلوه گاه توحید50

ه) ولایت و برائت51

و) خط جهاد و شهادت54

ز) زیارت و بیعت56

ح) در رکاب امام مهدی(عج)58

ط) نگاه مجموعه ای به امامان60

ی) مفهوم «فدا»62

ص: 4

یا) گواهی دادن به ایمان و فضیلت63

یب) شاهد گرفتن بر ایمان و ولایت64

نتیجه گیری66

3. ارزش ادبی زیارت نامه ها67

فصل سوم71

آشنایی با مهم ترین زیارت نامه ها71

1. زیارت آل یس73

2. زیارت جامعه74

زیارت جامعه و توهم غلوّ76

3. زیارت رَجَبیّه78

4. زیارت های پیامبر و ائمه اطهار(علیهم السلام)79

الف) زیارت پیامبر اکرم(ص)79

ب) زیارت امیرالمؤمنین(ع)80

ج) زیارت حضرت فاطمه زهرا(س)81

د) زیارت ائمه بقیع82

ح) زیارت امام هادی و امام حسن عسکری(ع)86

ط) زیارت امام زمان(عج)87

اوقات زیارت87

فصل چهارم89

بررسی ابعاد زیارت89

1. زیارت در فقه91

2. بُعد احساسی و معرفتی زیارت92

3. زیارت از نگاه عقلی96

الف) دیدگاه ابن سینا96

ب) دیدگاه ملا احمد نراقی96

ص: 5

4. زیارت از نگاه جامعه شناختی98

5. انگیزه فطری زیارت100

فصل پنجم103

آداب زیارت103

1.جایگاه آداب زیارت105

2. آداب سفر107

الف) آداب پیش از سفر108

ب) آداب هنگام سفر111

3. آداب پیش از تشرّف به حرم112

4. آداب هنگام تشرّف و زیارت112

5. آداب وداع و مراجعت114

فصل ششم117

کارکرد زیارت117

1. نقش زیارت در تعلیم معارف و اعتقادات119

الف) تعلیم معارف دینیه و الهیه119

ب) بیان ارزش ها119

ج) تلقینات120

2. نقش زیارت در بهداشت روانی و تعالیِ روح121

الف) تقویت معنویت در جامعه122

ب) ایجاد زمینه و تقویت ارتباط با اهل بیت(ع)122

ج) ایجاد زمینه ارتباط قلبی123

د) ایجاد زمینه ارتباط نزدیک123

ه) اثر معنوی زیارت نامه خوانی124

و) ایجاد دوستی اهل بیت125

ز) حرکت در مسیر الهی126

ص: 6

3. نقش زیارت در تحول رفتار و شخصیت127

الف) خودسازی و الگوگیری127

ب) زنده نگهداشتن اهداف و افکار127

ج) تقویت ایمان و روحیه فرد128

د) شخصیت سازی129

4. نقش زیارت در شناخت امامان130

دشمن شناسی در پرتو تبرّی132

5. نقش تربیتی زیارت134

الف) خویشاوندی معنوی و فرهنگی134

ب) توجه به خدا136

ج) تقرب به خدا137

د) توبه و گناه زدایی138

کتاب نامه141

قرآن کریم.141

پیوست142

کتاب شناسی غیر توصیفی زیارت142

الف) مفهوم شناسی زیارت، توسل، دعا، شفاعت و تبرک143

ب) زیارت نامه ها149

ج) آداب و رسوم زیارت171

د) زیارت گاه های اسلامی - آرام گاه ها - مزارات180

ه-) شرح و تفسیر زیارت نامه205

ص: 7

پژوهش حاضر، محصول گردآوری پژوهشگر ارجمند جناب آقای سیدرضا باقریان موحد است. ایشان در این اثر کوشیده است تا با جست وجو در منابع زیارت پژوهی، مطالبی در زمینه جایگاه زیارت، انواع زیارت، محتوای زیارت نامه ها و آداب زیارت تهیه و به منظور برنامه سازی در اختیار اصحاب رسانه قرار دهد. با سپاس از زحمت های ایشان، امید است از این پژوهش، مخاطبان بهره کامل و سودمندی ببرند.

انه ولی التوفیق

اداره کل پژوهش

مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

ص: 2

موضوعات آن کتاب ها است که مورد توجه نویسنده و مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما بوده است.

2. مطالب انتخابی و شیوه گزینش مطالب این مجموعه نیز بنا بر سفارش ناشر بوده است که آنها نیز بر اساس اهداف و چارچوب تشکیلاتی خود و به منظور بهره برداری محققان و تهیه کنندگان برنامه های صدا و سیما آن شیوه را انتخاب کرده اند.

3. تمام مطالب این کتاب به شکل نقل قول مستقیم نویسندگان آمده است و هیچ دخل و تصرفی در اصل متون رخ نداده است. فقط به منظور استفاده بهتر و راحت تر مخاطبان، رسم الخط های متفاوت کتاب ها، در قالب رسم الخط یکسان آمده است.

4. عنوان هایی که برای هر کدام از فصول این کتاب آمده همگی به انتخاب گردآورنده این کتاب بوده است که آن هم در راستای تأمین اهداف ناشر می باشد.

امید است که این اثر مقبول اهل نظر قرار بگیرد و زائران کوی دوست را ره توشه ای باشد.

والسلام

سیدرضا باقریان موحد

ص: 4

اعم از اینکه با اکرام و تعظیم مزور همراه باشد یا نه؛ ازاین رو در مورد میل و گرایشِ عنصری مادی همانند خورشید که هیچ یک از خصایص فوق در آن نیست، نیز در قرآن کریم از واژه «زَور»، که به معنای میل کردن است، استفاده شده است.

در بیان قصه اصحاب کهف، آمده است که خورشید هنگام طلوع، از جانب راست اصحاب کهف عبور می کرد و هنگام غروب، از ناحیه چپ افول داشت و این عامل سلامت و صحت آنان می شد: «و آفتاب را می بینی که چون برمی آید، از غارشان به سمت راست مایل است و چون فرو می رود از سمت چپ دامن بر می چیند(1)».(2)

بنی عبد مناف و بنی سهم بن عمرو به مفاخره با یکدیگر پرداختند و هر کدام، بزرگان و افراد قبیله خویش را به رخ دیگری می کشید که در نهایت بنی عبد مناف در این مفاخره برتری یافت. گروه مقابل، یعنی بنی سهم برای جبران شکست خویش گفتند: در جاهلیت بسیاری از افراد طایفه ما بر اثر بغی و ستم نابود شدند [که اگر زنده می بودند، بر شما غلبه می کردیم]. ازاین رو به سراغ قبرستان ها رفتند و به شمارش قبرهای قبیله خویش پرداختند. بنابراین قرآن کریم به سراغ کسی یا چیزی رفتن و دیدار کردن با او را زیارت نامیده است».(1)

زائر در نزد مزور را به همراه دارد و ازاین رو اگر زیارت به «حضور زائر در نزد مزور» معنا شد، این تعریف به لازم معناست؛ البته لازم بیّن و حتمی آن معنا.(1)

زیارت حضور و لقای همراه با علاقه و احترام است. زیارت کننده به سوی زیارت شونده حرکت می کند تا با حضور در محضر دوست از برکات قدسی او بهره گیرد و از انوار معنوی و رشحات رحمانی او کسب نور و رحمت کند.(2)

بنابراین، زیارت واقعیتی اصیل است و هرگز یک پندار خیالی و تهی از واقعیت نیست و اساساً همین نگاه هستی شناسانه به معنا و حقیقت زیارت است که راه درستِ فهم چیستی زیارت و ماهیّت پیچیده آن را هموار می کند؛ زیرا گرچه معنای شرح الاسمی زیارت آسان و گفتن آن روان است، لیکن معنای حقیقی آن با حقایق و معارفی همراه است که باید به تدریج آنها را آموخت؛ زیرا به صورت یک قاعده کلی هر حقیقتی که میزان تأثیر کمّی و کیفی آن گسترده و عمیق باشد ضرورتاً از معنا و لبّ بیشتری برخوردار است و زیارت از این مقوله است.(3)

زیارت حضور جسم و جان است در برابر خلیفةالله در زمین، روشنگر راه زندگی و مشعل فروزان در سلوک عرفانی.

زیارت برقرار کردن ارتباط قلبی است با حجت خدا، قرار دادنِ خویشتنِ خویش است در حوزه روحانیت و فیض بخشی امام، و امام انسانی است متعالی و خدانمای، با ابعاد وجودی گسترده، که بار معنویتش را از آفریدگار می گیرد و واسطه رحمت و خیررسانی به آفریده هاست.

زیارت حاضر شدن است بر مزار مطهر چنین بزرگانی که سراسر زندگی خود را به جهاد در راه خدا و دفاع از حقوق انسان و نشر اسلام راستین و توحید خالص گذراندند.

زیارت حضور در «مشهد» است و تجلیل و تکریم «شهید»، یعنی جان باخته در راه خدا و زنده به حیات ابد.(1)

زیارت، حرکت، عزیمت، اظهارعشق، ارادت و ایمان توأم با حاجت و طلب زائر است در پیشگاه امر الوهی و قدسی و متعالی و یا هر آنکه و هر آنچه واسطه و محمل فیض امر الوهی و قدسی و متعالی قرار گرفته است.

زیارت، رابطه صمیمانه، معاشرت، مؤانست، مراودت و نشئه حضور خاشعانه و خاضعانه زائر است در بارگاه ضیافت امر الوهی و تجلیات آن. خلوت، سلوک، اعتکاف، سکوت زائرانه و کنش معنوی زائر، دروازه ورود و حضور در پیشگاه «او» و یا هر آنکه و هر آنچه را احساس کرده ایم نشان، رمز، اشارت، بشارت و آیتی زنده از «او» را در جان ما بیدار کرده و روح ما را در حریم «او» به اهتزاز در می آورد. زیارت و حضور زائرانه در جهان روی تافتن از جهان نیست؛ بلکه دیدن و زیستن جهان در

ص: 10

ساحت و مرتبتی عمیقاً معنوی و روحانی تر است. رزق های روحانی نیز وجود دارد که از سنخ قوت حیوانی به تعبیر مولانا نیست. زائر کسی است که بر خوان ضیافت و سفره معنویت مائده های آسمانی بار یافته است.

رزق اصلی بشر نور خداست

قوت حیوانی مر او را ناسزاست

شد غذای آفتاب از نور عرش

مر حسود و دیو را از دود و فرش

در شهیدان یرزقون فرمود حق

آن غذا را نی دهان بُد نی طبق(1)

زیارت، مثل کتابی است که تدریس می شود. یک مقدمه و یک پایان دارد و در بین راه طیِ امتحانی، انسان متوجه می شود که زیارتش مقبول واقع شده یا خیر... زیارت مقدمه نماز است. زیارت است که دل را آماده می کند.(2)

زیارت، حضور عارفانه عاشق در دیار معشوق، دیدار عاشقانه زائر از سرای مزوّر، اظهار عشق و ارادت محبّ به محبوب، دل دادن صمیمانه دل داده در کوی دلدار، سر سپردن سرباز فداکار در پیش پای سردار، اعلان فرتنی دین دار در برابر دین و پیشوایان دینی و اذن ایمان و دین داری است.

زیارت، اعلام وفاداری صادقانه مرید است به مراد، ابراز علاقه مطیع است به مطاع و اعلام خود فراموشی جان بر کف مخلص است نسبت به جانان.

ص: 11

زیارت، سفری مشتاقانه، آگاهانه و عاشقانه است که از سرای دل آغاز می شود، از راه دل عبور می کند و سرانجام نیز در منزل دل به مقصد و مقصود می رسد و بار بر زمین می نهد.(1)

تحمل انواع آزارها و مشکلات، قبور شما را تعمیر می کنند و فراوان به زیارت آن قبور می روند؛ همه اینها به نیت تقرب به خدا و به جهت علاقه شدیدی است که به رسول الله صلی الله علیه و آله دارند. اینان مخصوص شفاعت من و وارد بر حوض کوثر من، و فردای قیامت، زوّار من در بهشت خواهند بود. یا علی! کسی که قبورتان را مرمت کند و با آن پیمان ببندد گویا سلیمان بن داود را در بیت المقدس یاری کرده است و کسی که قبورتان را زیارت کند ثواب حج به او داده می شود و به گونه ای از گناهانش خارج می شود که گویا تازه از مادر متولد شده! پس بر تو و دوستان و محبان بشارت باد به نعمت هایی که هیچ چشمی آن را ندیده و هیچ گوشی آن را نشنیده، و بر قلب هیچ بشر خطور نکرده است...».(1)

4. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «کسی که من یا یکی از فرزندانم را زیارت کند، روز قیامت به زیارت و دیدار او خواهم رفت و از هراس ها و وحشت های آن نجاتش خواهم داد».(2)

5. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به علی(ع) فرمود: «ای علی! هر کس که مرا در زمان حیات یا مرگم زیارت کند یا تو و فرزندانت را در زمان حیات یا پس از مرگ زیارت کند، من ضمانت می کنم که او را از اهوال و شداید روز قیامت نجات دهم تا آنکه او را هم درجه خودم می گردانم».(3)

این روایت و امثال آن نشان می دهد که حیات و مرگ پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و امامان معصوم(ع) یکسان است؛ زیرا زیارت دوران حیات و مرگ، اجر و آثار یکسان دارد. از این جهت لازم است که زائر به گونه ای در حرم شریف آنان حضور پیدا کند که اگر زنده می بودند در کنارشان حضور پیدا می کرد و زیارت در دوران مرگ باید همان آثار و سازندگی زیارت دوران حیات را برای او داشته باشد. چنان که هم درجه شدن با پیامبر

ص: 13

اکرم صلی الله علیه و آله بدون حساب و برنامه نیست، بلکه سنخیت روحی، اخلاقی و معنوی لازم دارد و این سنخیت، باید در دنیا کسب شود. اصل زیارت، توجه به مقام مزور، تأمل در متن زیارت نامه و تلاش در تهذیب و تزکیه نفس، می تواند در ایجاد این سنخیت و تتمیم و تکمیل آن کمک کند.

6. زید شحّام از صادق آل محمد صلی الله علیه و آله پرسید: ثواب کسی که پیامبرخدا صلی الله علیه و آله را زیارت کند، چیست؟ فرمود: «همانند کسی است که در برتر از عرش، با خدا ملاقات کند.» پرسید: کسی که یکی از شما را زیارت کند، ثوابش چیست؟ فرمود: «مانند کسی است که رسول خدا صلی الله علیه و آله را زیارت کند».(1)

شیخ مفید رحمه الله در معنای این حدیث گفته است : «مراد این است که ثواب و تکریم زائر آن حضرت صلی الله علیه و آله در روز قیامت، همانند کسی است که خداوند او را به آسمان برده و به عرش خود - که ملائکه حامل آن هستند - نزدیک می کند و برگزیدگان از فرشتگان خود را به او می نمایاند، به گونه ای که موجب تأکید بر تکریم او می گردد.»(2) مشابه این تعبیر را مجلسی اول رحمه الله نیز آورده است.(3)

7. از امام کاظم(ع) نقل شده است: «هر کس که فرزندم [امام رضا(ع)] را زیارت کند، از ثواب هفتاد حج قبول شده برخوردار است.» راوی با تعجب پرسید: ثواب هفتاد حج؟ فرمود: «آری، هفتاد هزار حج.» راوی دوباره با تعجب پرسید: هفتاد هزار حج؟ فرمود: «چه بسا حج که مورد قبول واقع نمی شود».(4)

ص: 14

ملا محسن فیض کاشانی رحمه الله می گوید: «روایاتی که ثواب زیارت ائمه اطهار(ع) را بیشتر از حج، عمره و جهاد در راه خدا می داند، بیش از آن است که شمارش شود. سرّش آن است که:

اولاً، هر کسی که ادعای مسلمانی می کند - حتی اگر ناصبی باشد - اهل حج، عمره، جهاد و امثال آن است، در حالی که زیارت ائمه اطهار(ع) اختصاص به کسانی دارد که آشنای به قدر و منزلت آنان - هر چند ناقص - و معتقد به ایشان باشند.

ثانیاً، حرم های شریف ائمه(ع) مشهد ارواح بلند و مقدس آنان و محل حضور صباح برزخی نوریشان است. آن ارواح بلند در حالی که زنده، خوش حال و روزی خورنده از فضل پروردگارشان هستند، در آن مکان های شریف حضور پیدا می کنند [و زائر در روح امام معصوم(ع) حضور دارد نفس می کشد، عبادت و راز و نیاز می کند و...].

ثالثاً، زیارت ائمه(ع) صله و نیکی به خود آنان، رسول خدا صلی الله علیه و آله ، امیرالمؤمنین، فاطمه(س)، شیعیان، دوستدارانشان و بلکه نیکی به سایر انبیا و اوصیای الهی است که موجب خوش حالی آنان، اجابت دعوت، تجدید عهد با ولایت، زنده نگه داشتن مرام و غلبه بر دشمنانشان می گردد. همه اینها عبادت خداست و سبب می شود که انسان به فضایل و برکاتی که نزد خداست برسد و به رضای او دست یابد؛ زیرا خوش حال کردن مؤمن عادی اگر آن همه فضیلت و ثواب دارد، فضیلت و ثواب خوش حال کردن پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و ائمه اطهار(ع) - که از خطا و گناه معصوم هستند و خداوند آنان را امام مؤمنان و پیشرو پرواپیشگان قرار داد، آسمان و زمین را برای آنان آفرید، صراط، سبیل و

ص: 15

راهنمای به سوی او، دروازه رحمت الهی، وسیله ارتباط بین او و بندگانش هستند و... - غیر قابل وصف است.

اما حج، عمره، جهاد و مانند آن اگر چه موجب انفاق مال، ترک وطن، تحمل مشقت ها و... می گردد، لیکن فضیلت این امور در حدّ زیارت نیست؛ زیرا با آنکه عبادت الهی اجابت امر و موجب خشنودی خدا و اولیای او می شود، اما آن فضایل دیگر را کمتر می توان در اینها یافت.

8. امام علی بن موسی الرضا(ع) فرمود: «شیعیان نسبت به هریک از امامان معصوم پیمان و تعهدی دارند که کمال وفای به آن عهد در زیارت مشتاقانه و عارفانه قبور آن ذوات نورانی(ع) است».(1)

این حدیث بیانگر نکات ذیل است:

1. زیارت قبر امام نشانه وفاداری و تعهد به مقتدا و پیشواست؛ «إنَّ مِنْ تَمامِ الوَفاءِ بِالْعَهدِ و حُسنِ الأداءِ زِیارةَ قُبورِهم.» سخنگوی نهضت پیامبر، بلال حبشی در دوران اقامت خویش در شام، رسول اکرم صلی الله علیه و آله را در خواب دید که به او می گوید: «ای بلال! این چه جفایی است؟ آیا هنگام آن نرسیده است که به زیارت من نایل آیی؟» در این رؤیا، ترک زیارت قبر مطهر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله جفا نامیده شده، طبعاً زیارت آن، وفای به عهد خواهد بود.

2. زیارت باید همراه با رغبت، شوق، علاقه و عشق قلبی به مزور باشد؛ «رغبه فی زیارتهم».

3. زیارت باید همراه با تصدیق قلبی به چیزهایی باشد که مزور بدان رغبت داشته، مورد علاقه وی بوده و در آن فداکاری کرده است؛ «و تصدیقاً بما رغبوا فیه».(2)

ص: 16

9. در روایتی دیگر وقتی عبدالرحمان بن مسلم از امام کاظم(ع) درباره بافضیلت ترین زیارت (و اینکه آیا زیارت امیرمؤمنان افضل است یا ...) سؤال می کند، حضرتش می فرماید: «زیارت و دوستی اولین ما، زیارت و دوستی آخرین ماست، و زیارت و ولایت آخرین ما زیارت و ولایت اولین ماست (و فرقی بین ما وجود ندارد) و هرکسی حاجتی از یکی از اولیای ما را برآورده کند، گو حاجت همه ما را برآورده ساخته است...».(1)

باید با معرفت و بر طبق دستور شارع و به قصد قُربت به خدای تعالی باشد و دور از خودنمایی و سود شخصی یا خوش گذرانی.

چنان عبادتی به تدریج آثاری در روح و جان انسان می گذارد، صفات ناپسند او را تغییر می دهد و به فضایل و محاسن اخلاقی متحلّی می کند، و به الگو و اُسوه ای که در برابر دارد - یعنی امام - نزدیک می نماید.

چون این محاسن و کمالات ملکه انسان شد یعنی صفتی راسخ در نفس، این سرمایه های وجودی را که در دنیا کسب کرده با خود به سرای جاودان می برد و اجری متناسب آن می یابد، و این است معنی استحقاق ثواب یافتن و سزاوار نعمت های آن جهانی بودن.

اصولاً باید دانست که به صریح اخبار رسیده از پیامبر اکرم و امامان معصوم ما ثواب های جهان دیگر، صورت ملکوتی اعمال است که در ]این[ جهان انجام می دهیم.

اذکارِ «سبحان الله و الحمدلله و لااله الا الله و الله اکبر» درخت بهشتی می شود و گناه و فساد آتشی که آنها را می سوزاند. بعضی از خوی های ناپسند چون حسد و تکبر و ریاست طلبی که ریشه در سرزمین کفر دارد آتش سوزانی است که اصل ایمان را نابود می کند.

بنابراین مستحق ثواب زیارت و نماز و دعا کسانی خواهند بود که با مداومت بر این طاعات، حالت توجه به پروردگار و تذکر و خلوص یافته و مسلمانی مُهذَّب و تربیت شده باشند، و از گناهان به خصوص آنچه مربوط به حق الناس است به شدت پرهیز کنند، تا آثار و فواید زیارت از روحشان زایل نشود.(1)

ص: 18

تماشای آثار هنری، شمارش ستون ها، چراغ ها، شمعدان ها، درها، پنجره ها و... . این کارها، به سیاحت شباهت بیشتری دارد تا زیارت. ثواب های اخروی و آثار دنیوی که در روایات آمده، بر زیارت واقعی مترتب است، یعنی جایی که ارتباط قلبی با مزور برقرار شود و منشأ تحول در زائر گردد، نه بر سیاحت و زیارت جسمی و صوری.

شاهد این ادعا کلام بزنطی است که می گوید: در نامه حضرت ثامن الحجج، علی بن موسی الرضا(ع) خواندم که فرمود: «این پیام را به شیعیان ما برسانید که زیارت من در پیشگاه الهی با هزار حج برابری می کند.» [تعجب کردم، ازاین رو] به امام جواد(ع) گفتم: واقعاً با هزار حج برابری می کند؟ فرمود: «آری، به خدا سوگند! با هزار هزار [یک میلیون] حج برابری می کند [لیکن] برای کسی که همراه با معرفت زیارتش کند».

معرفت و آگاهی، نه تنها شرط کمال زیارت ائمه اطهار(ع) است، بلکه درباره طواف کعبه نیز این تعبیر آمده است. ابراهیم تیمّی گوید: در حال طواف کعبه بودم که امام صادق(ع) با تکیه زدن بر من فرمود: «ای ابراهیم! آیا تو را از فضیلت این طوافی که انجام می دهی آگاه نسازم؟» گفتم: قربانت گردم، مایل هستم. فرمود: «هر کس به سراغ این خانه بیاید و در حالی که عارف به حق آن است، با هفت شرط دور آن طواف کند و سپس دو رکعت نماز در مقام ابراهیم(ع) بگذارد خداوند ده هزار حسنه برای او می نویسد و ده هزار درجه وی را بالا می برد».(1)

ص: 20

زیارت با معرفت یکی از بزرگ ترین عبادات از محورهای تحقق اهداف زیارت است. محرومیت از این ویژگی، محروم گردیدن از فضایل و مکارم بی حد و حصر زیارت را در پی خواهد داشت. باطن هر فعل خیر و نیکی، ولایت ولی الله یعنی ولایت خدا و تولی به ولایت اوست. حقیقت عبادت و عمل خیر، قصد قرب به خدای متعال است و عمل بدون نیت گرچه ریاضت در آن باشد، هیچ سودی در بر ندارد. نیت بدنه و پیکر و روح عبادت است. بنابراین هر عبادتی بدون تولی روح عبادی ندارد و مانند عبادت بدون نیست است. خروج از دایره ولایت یعنی ورود به دایره طاغوت و افتادن در دام محرمات. حال این سؤال مطرح است که چگونه می توان به دایره ولایت ولی الله وارد شد؟ یک راه و مدخل ورود به این دایره عظیم الهی که مملو از نعمات الهی است، زیارت معصومین(ع) است. در روایات آمده است که زیارت هر یک از معصومین برابر با یک حج است و حج عمره یک عبادت کامل است؛ چرا که شامل قصد و نیت، حرکت، کوچ و مناسک است. پس زیارت هم باطن و ظاهری دارد. ظاهر زیارت را همه می دانند و انجام می دهند اما مقصود از زیارت، باطن آن است. باطن زیارت یک سیر جامع و کامل و حلقه کامل عبادت است. نقطه شروع آن قصد ولیّ خداست. زائر اراده تقرب به آستان ولیّ خدا می نماید که همان قصد خداست. این توجه مراتب و درجاتی دارد. گاهی زائر به قصد رفع مشکلات دنیوی به زیارات معصومی می رود که از نظر عرفا، شرک خفی است. اما گاهی فرد به قصد رضایت دوست و محبت اهل بیت که همان محبت پروردگار است، به زیارت اهل بیت می رود و اگر غیر از این باشد، شرک است. مرحله بعد از نیت و تطهیر مرحله کوچ است. دوری از خانواده و هجرت و چشم پوشی از

ص: 21

دل بستگی های دنیوی. زائر واقعی در هر قدمی که به سوی امام برمی دارد باید نسبت به قدم گذشته اش یک درجه به خدا نزدیک تر شود تا بتواند لیاقت حضور اهل بیت(ع) را پیدا کند.(1)

نظام هستی باشد، یا اگر تصمیم و قصد با کمال معرفت و جدیت و اراده جزمی همراه باشد، قطعاً جلوه کامل تری از زیارت عرضه می شود و حتماً تأتیرات چشم گیر و گسترده ای خواهد داشت و بر عکس، هرچه این ارکان سه گانه به ضعف و سستی گراید و از توان و صلابت لازم برخوردار نباشد معنا و حقیقت زیارت و آثار آن نیز ضعیف و سست خواهد بود.(1)

دعا، رابطه ولایی انسان را با الله زیاد می کند و انسان را به حوزه ولایت الهی فرا می خواند... و او را دگرگون می کند و عظمت خدا بر شخص دعا کننده کمی آشکار می شود... دعا مخ عبادت است... .

دعا آداب خاصی دارد و... با این آداب دعا شور و حال و معنای دیگری پیدا می کند...

زیارت نیز باب معرفت ائمه است... بابی است که از این باب انسان به عظمت امام پی می برد... و درهای رحمت الهی از این باب بر او باز می گردد... در بسیاری از روایات داریم که حرم ائمه را روضه ای از روضات (باغ های) بهشت خوانده اند... .

انسان زائر هنگام زیارت احساس می کند که در فضای ملکوتی و بهشتی قرار دارد، به اوج رحمت ها پرواز می کند و فیوضات ربانی را از این باب به سوی خود جاری می کند.

و راستی که زیارت ها چه باب بزرگی از معرفت اند.

چه مطالب بلند و معانی ژرفی در رابطه با امام شناسی و اطاعت از امام و ولایت امام و... در زیارت ها آمده است که اگر انسان در این زیارت ها کمی توجه کند به عظمت این معرفت ها دست می یازد.(1)

حضور در مکان های مقدس و نوع احترام در آنجا عمومی و جهانی است:

شداید و مشکلات مسافت زیادی را طی می کردند تا خود را به اورشلیم برسانند.

اگر دقیقاً به فلسفه زیارت مقابر و اماکن مقدسه در دنیای مسیحیت توجه شود، در می یابیم که هم اکنون دنیای به اصطلاح متمدن نه تنها خود را بی نیاز از زیارت نمی داند، بلکه فطرتاً ستایش و زیارت قبور مقدس را برای تشفِّی آلام دنیوی ضروری می داند. جایی که انسان خالی از گرفتاری های تمدن جدید بتواند با خدا راز و نیاز کند و «درد دلِ» خویش را با او در میان نهد و چون دوستی خالص بی ریا مکنونات قلبی خود را بیان نماید.

درک این واقعیت و نیاز فطری باعث شده است که در کشورهای انگلستان، فرانسه، ایتالیا زیارت گاه های بزرگ که هر یک به نام خاصی معروفند وجود داشته باشد. رم که پس از بیت المقدس بزرگ ترین زیارت گاه های مسیحیت را در خود جا داده، همه ساله زائران بی شماری را به خود جلب می نماید، که با نذر و نیازها و اوراد و دعاهای خاص شکل ویژه ای به زیارت می دهند.

هنگام زیارت با سرِ پوشیده یا بهتر بگوییم با حجاب وارد زیارت گاه شود. این عمل درباره زنان در هر سن و سالی که هستند الزامی است، ولی مردان می توانند از همان گل هایی که نثار می شود طوقی برگردن اندازند یا دسته ای بر سر نهند. بزرگ ترین زیارت گاه های هندوان در بنارس همه ساله میلیون ها زائر را به سوی خود جلب می نماید. در شهر اَمریت سَر که معبد طلایی معروف در آن وجود دارد، شیوه زیارت و تشریفات ویژه آن واقعاً دیدنی است. زیارت در میان اهل سنت نیز رواج دارد، چنان که قبر شیخ معین الدین چشتی از بزرگان متصوفه در شهر اجمیر هند همه ساله زائرین بسیاری را از شبه قاره هند - سه کشور هند و پاکستان و بنگلادش - پذیرا می شود.(1)

پرداخت.» همچنین پس از حجة الوداع به زیارت قبر آمِنه شتافت و با تجدید خاطرات کودکی و یتیمی در آنجا گریست.

2. از ابوهریره روایت شده که پیامبر قبر مادرش را زیارت کرد، بعد گریست و اطرافیانش را گریاند... و فرمود: «برای زیارت قبر وی از پروردگارم اجازه گرفتم، که به من اِذن داده شد. پس [شما نیز] قبرها را زیارت کنید زیرا مرگ را به یاد می آورد».

3. از عباد بن ابی صالح روایت شده که «رسول خدا صلی الله علیه و آله در ابتدای هرسال به زیارت قبور شهدا در اُحد می آمد، و بدین عبارت آنان را زیارت می کرد: «سلام علیکم بما صبرتُم فَنِعمَ عُقبی الدّار.» راوی می افزاید که ابوبکر و عمر و عثمان هم به زیارت شهیدان اُحد می رفتند...

4. بیهقی و محدّثان دیگر نقل کرده اند که حضرت رسول صلی الله علیه و آله قبور شهدا را در اُحد زیارت کرد، سپس گفت: «خدایا! بنده ات و پیامبرت گواهی می دهد که اینان شهیدان [در راه تو]اند، هرکس زیارتشان کند یا تا روز قیامت بدان ها سلام کند، پاسخ سلامتش را می دهند».

5. از حضرت ابو جعفر [محمد بن علی بن الحسین] روایت شده که حضرت فاطمه دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله قبر حمزه را زیارت می کرد و آن را مرمّت و اصلاح می نمود و با سنگی بر آن نشان می گذاشت. یحیی بر این خبر می افزاید: بعد آنجا نماز می خواند و دعا می کرد و می گریست، [این سیره اش بود] تا زمانی که فوت کرد.

6. حاکم نیز همین را از قول حضرت علی(ع) نقل کرده، با این تفاوت که: فاطمه(س) هر جمعه قبر عمویش حمزه را زیارت می کرد یعنی روز زیارت در این خبر یادآوری شده است.

ص: 28

7. از جمله کسانی که برای زیارت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله سفر کرده بلال ریاح صحابی و مؤذّن آن حضرت می باشد که ابن عساکر با سندی صحیح آن را نقل نموده، و علّتش را خوابی می داند که بلال دیده بوده: او رسول صلی الله علیه و آله را در خواب می بیند که خطاب به وی می فرماید: ای بلال! این جفا چیست؟ آیا وقت آن نرسیده که به دیدارم آیی؟ بلال ترسان و غمگین بیدار شد. بر مرکبش سوار گشت و از شام قصد مدینه کرد. چون به مرقد مطهر نبوی رسید، صورتش را بر قبر می مالید و می گریست و دردِ دل می کرد، تا حسن و حسین(ع) به سویش رفتند. او آن دو را در بر گرفته می بوسید... .

8. در تفسیر کشف الأسرار و عدَّه الأبرار تألیف رشیدالدین میبدی در سده ششم می خوانیم: «در آثار بیارند که امیرالمؤمنین علی(ع) به زیارت بیرون رفت بر سرِ گور فاطمه، می گریست و می گفت:

مالی وَقفتُ علَی القبورِ مُسلّماً

قبر الحبیبِ فَلَم یردّ جوابی

شواهدی که از منابع کهن اهل سنت نقل کردیم و اندکی از بسیار بود می رساند که زیارت قبر درگذشتگان به خصوص اولیای خدا و خویشاوندان سنتی است دیرین که آغازگر آن پیامبر بزرگوار اسلام صلی الله علیه و آله بوده، و پس از ایشان دُخت گرامی و اصحاب بزرگوار حضرت از آن پیروی کرده اند، و این سیره در زمان ائمه معصومین و بعد بین علمای دین تا امروز همچنان معمول و رایج بوده است، و کاری نوآیین از سوی شیعه نمی باشد. بلی شیعه در زنده نگهداشتن این سنت و عملِ بدان بر برادران اهل سنت پیشی جُسته، مخصوصاً که زیارت همچون مرثیه خوانی

ص: 29

و عزاداریِ سِبط رسول الله صلی الله علیه و آله یعنی حسین بن علی(ع)، از عوامل ترویج و تقویت مذهب شیعه بوده است.(1)

نوعی توسل و حاجت طلبیدن می پردازند که البته کاری مجعول و بیهوده است و نوعی خرافه.

متأسفانه خرافات که میوه درخت جهل و کوتاه فکری بشر است در مراسم زیارت هم راه یافته، و این طبیعی است که رسمی چنین کهنسال و رایج بین همه ملل و اقوام، در گذرگاه زمان دچار تغییر و تحریف شود. آری چشمه سار زلال عبادت و زیارت - که از عمق فطرت انسان جاری می شود - در عبور از سرزمین افکار و عادات هر قوم، با نظریات شخصی و رسوم و آداب ملی آنها در هم آمیخته شده و از خلوص و پاکی نخستین دور می شود.

یکی از علل ارسال رسل و انزال کتب آسمانی همین تصحیح روش عبادت خدا و آداب احترام به پیشوایان دینی می باشد، و تصفیه آن از آداب اختراعی و افزوده های بشری و اعمال شرک آلود است. به این جهت در دین توحیدی اسلام از پیشوایان الهی آن آداب و مراسمی خاص زیارت وارد شده، که هر یک شامل نکته ای آموزنده یا پیامی از حقایق متعالی می باشد که در تهذیب نفس و اصلاح اجتماع مؤثر است.

به عنوان نمونه خرافات و تصحیح آن در اسلام، می توان از مراسم حج و زیارت خانه خدا یاد کرد که بنا به آنچه در قرآن کریم آمده، اعراب جاهلی «نمازشان در خانه خدا جز سوت کشیدن و کف زدن نبود».(1)

در تفسیر آیه از ابن عباس روایت شده که: «قریش قبل از اسلام برهنه گِردِ خانه می گشتند و سوت می کشیدند و دست می زدند، و این کار جاهلانه را به جای دعا و تسبیح پروردگار انجام می دادند. اما اسلام نماز

ص: 31

را با آن آداب و شرایط حکمت آمیز ظاهری و باطنی که می دانیم تشریع فرمود، و حج را وسیله تجمع و ملاقات مسلمانان جهان در زمانی مخصوص قرار داد، که همه در یک جهت به پیشگاه حق تعالی نماز گزارنده و او را به یکتایی بستایند، و این وحدت زمان و مکان و زبان و یک سویی در عبادت و یکتایی معبود، انگیزه ای برای وحدت و اتحاد مسلمین پراکنده در عالم گردد، و از برکتِ این تجمع و تمرکز، قدرت و شوکت بیشتری یابند و از حال یکدیگر آگاه شوند و به کمک هم شتابند.

نگاهی به درونمایه زیارت نامه ها که تاکنون بیان شد، ثابت می کند که بین این دفترهای معرفت آموز و آنچه ملل دیگر می خوانند تفاوت ذاتی و اختلاف واقعی است، زیرا اوراد آنها ساخته افکار بشری است و غالباً شرک آمیز، ولی زیارت نامه ها از معدن علم و کانون هدایت الهی مایه ور شده و از زبان معصوم بیان گشته است و همه تکبیر و تسبیح آفریدگار است یا سلام و صلوات بر حجت های او که وسیله هدایت و اسباب نجات بشر بودند، و به مشیت الهی بعد از وفات نیز مرقد مطهرشان فرودگاه رحمت و برکت و اجابتگاه دعا و حاجت قرار داده شده، تا پناهگاه نیازمندان و قرارگاه محبان باشد، و فیض بخشی آنان همچنان مستدام ماند، و با شهادتشان هدف و راه و سیره شان فراموش نگردد.

کوتاه سخن آنکه زیارت اولیای دین و خواندن زیارت نامه های رسیده از معصومین بر مزارشان مکتبی است تربیتی و معرفت آموز، که هم تعظیم مزور است و هم تعلیم زائر. هم ثنا و ذکر خداست که ولیِّ همه نعمت هاست، هم معرفی رسول اکرم و ائمه هدی، که خود از بزرگ ترین نعمت های آفریدگارند و کامل ترین اُسوه و نمونه، برای کسانی که در راه خودسازی اند و مقتدا می جویند.

ص: 32

آری آنکه امام زمان و پیشوا و رهبرش را بشناسد، مدلِ عالی و نمونه عملی زندگی خود را یافته است و دیگر شرق آشنا یا غرب گرا نمی شود، بلکه تولایشان انگیزه ای برای اِئتمام و پیروی از امام می شود. و پیروی امام پیمودن همان صراط مستقیمی است که به فردوس برین و پیشگاه خداوند آسمان و زمین منتهی می شود: «فی مقعَد صِدقٍ عِندَ ملیکٍ مُقتَدر؛ در مقام و منزلتی راستین، نزد فرمانروای توانا».(1)

جمله «هی عصای» اکتفا کند، بقیه جملات را برای طولانی تر کردن مذاکره با خدا بر زبان آورد.(1)

بهترین عامل برای اطاله گفت وگو، اظهار عشق و ارادت به معشوق و ذکر کمالات و نیکویی های اوست. امام صادق(ع) به یکی از اصحاب خود فرمود: «اگر به کسی علاقه مند هستی و وی را دوست می داری، دوستی خود را به او اعلام کن. زیرا این اعلام، موجب تثبیت مودت بین شما می شود.»(2) اظهار عشق و ارادات همراه با ثناگویی و ذکر کمالات معشوق، از یک سو تکلیف، بلکه تشریف عاشق را روشن می کند و به او می فهماند که در برابر چنین معشوق و محبوبی چه وظیفه سنگینی دارد و از سوی دیگر معشوق را دلگرم می کند که ارادت عاشق، صوری و ناپایدار نیست. در نتیجه ثناگویی و ذکر اوصاف و کمالات، حضور و دیدار را پر شورتر، عاشقانه تر، گرمابخش تر و شیرین تر می گرداند و به اوج خود می رساند. متن این ثنانامه، مثنویه عشق و منشور ارادت است که اصطلاحاً زیارت نامه خوانده می شود و عاشق صادق با خواندن آن از یک سو نهایت محبت و علاقه خود را به معشوق اعلام می دارد و از سوی دیگر یکی از نیازهای فطری خود، یعنی ثناخوانی و تمجید از کمالات را برآورده می کند.(3)

یک تقسیم بندی از این دیدگاه که بعضی زیارت ها برای همه ائمه وارد شده و حتی خطاب هایش نیز به صورت جمع آمده، مانند زیارت جامعه. بعضی هم باز برای همه ائمه است اما یک به یک و خطاب ها به صورت مفرد و کلی است و آن را برای هر امامی جداگانه می شود خواند، مثل زیارت امین الله.

بعضی زیارت ها هم فقط برای امام خاصی (مثل ائمه بقیع) است.

در همین قسمت، باز زیارت هایی که برای امام خاصی است بعضی به صورتی است که در همه اوقات سال می شود خواند و روز خاصی ندارد، که این گونه زیارت ها را «مطلقه» گویند. و بعضی زیارت ها هم مخصوص مواقع خاصی است که به آنها زیارت های «مخصوصه» گویند.

علما گویند اگر کسی بخواهد زیارت های مخصوصه را در غیر وقت آن بخواند، قصد رجا مطلوبیت کند، یعنی به امید اینکه مطلوبست بخواند.

زیارت ها اغلب به عنوان خواندن از نزدیک و در جوار بارگاه انشا شده، ولی بعضی زیارت ها را هم از راه دور می شود خواند. البته اگر کسی بخواهد زیارت هایی که از نزدیک وارد شده بخواند، قصد رجا می کند.

خواندن زیارت هایی که از علما رسیده و یا سند آن نسبت به امام محکم نیست نیز به عنوان رجا مطلوب است.

زیارت ها از دیدگاهی دیگر نیز متنوع است؛ در بعضی زیارت ها تمام ابعاد مختلف (از امام شناسی، تولی، تبری، شفاعت توسل، دعا، شهادت ها و... حالات زائر...) جمع است همانند زیارت جامعه.

در بعضی زیارت ها بیشتر تأکید روی تولی و تبری است و دعایش نیز این رنگ را دارد مانند زیارت عاشورا.

ص: 35

در بعضی زیارت ها زیارت از حالت سخن با امام خارج می شود و از این فرصت برای بیان معارف عالیه و دعاها و حمد و ثناها استفاده شده است همانند زیارت امین الله.(1)

شخص مزور برای زائر روشن تر گردد و توجه پیدا کند که معشوق و محبوب او برای اِعلای کلمه توحید، اِقامه نماز، ادای زکات، اِحیای امر به معروف و نهی از منکر، تلاوت کتاب خدا و... چه رنج هایی کشیده است.

زیارت نامه های مأثور دو گونه است:

1. زیارت نامه های اختصاصی که امامی خاص با آن زیارت می شود و زائر به سلام و اظهار ارادت به یکی از آن پیشوایان نور می پردازد. مانند «السلام علیک یا رسول الله و رحمه الله و برکاته، السلام علیک یا محمد بن عبدالله...»، «السلام علیک یا ممتحنه امتحنکِ الذی خلقکِ و کنتِ لما امتحنکِ به صابره...».(1)

2. زیارت نامه هایی که مضمونی عام و محتوایی کلی دارند و هر امامی را با آن می توان زیارت کرد، مانند زیارت امین الله، زیارت جامعه کبیره زیارت مخصوص ماه رجب «الحمد الله الذی أشهدنا مشهد أولیائه فی رجب...»،(2) زیارت جامعه صغیره و...(3)

بعضی ها هستند که هر روز زیارت عاشورا را می خوانند و از تکرار همیشگی آن بیشتر لذت می برند. درباره امام امت نقل کرده اند که 15 سال شب ها - در نجف اشرف - همیشه در زیارت حرم حضرت امیر(ع) زیارت جامعه را می خواندند... . و این چه چیز را می رساند؟... و علتش چیست؟

این جاودانگی زیارت از خلوص و رابطه الهی انشاکنندگان حکایت می کند... که زبانشان با منبع وحی در ارتباط بوده و این ارتباط با منبع حقیقت و جاودانگی... در زیارت هایشان نیز تأثیر گذاشته است و آنها را از مرز زمان و مکان بیرون برده است.(1)

ص: 38

مزارشان بعد از وفاتشان یکی از مهم ترین وسایل پرورش فکر و تصحیح و تکمیل اعتقاد، و تهذیب نفس و تعدیل عمل است، و چه بسیار کسانی که در فکر یا عمل یا اخلاق آنها خللی بوده و بر اثر زیارت یکی از معصومین دگرگونی در آنها حاصل گردیده و از کارهای ناپسند و یا اندیشه های نادرست رهایی یافته اند، و از پرتو عنایت معصومین بهره گرفته اند و در زندگی آنان تحولی پدید آمده است. علاوه بر اینکه در زیارت معصومین زمینه استجابت دعا و قضا حوائج و شفای بیماران کاملاً فراهم است، حکایت های بی شمار از این آثار و نتایج در کتاب ها و بر سر زبان ها بسی رایج است.

مرحوم علّامه نراقی گفته است: «نفوس نیرومند قدسی - به خصوص انبیا و ائمه(ع) - پس از رحلت از بدن های شریف، و بالا رفتن به عالم تجرُّد، در نهایت احاطه و استیلا بر امور جهانند، و تمامی امور این عالم نزد ایشان آشکار است و می توانند در این جهان تأثیر بگذارند، و هرکس که به زیارتشان برود از آن آگاه می شوند و بر او شاهد هستند، و در خواست ها و توسل ها و تضرع ها و شفاعت طلبی های از زائران مرقدشان اطلاع کامل دارند، پس نسیم لطف آنان بر زائران می وزد، و رشحاتی از فروغشان برایشان می تابد، و در رفع نیاز و برآورده شدن حاجت ها و رسیدن به مقاصد و آمرزش گناهان و رفع گرفتاری هایشان در پیشگاه خداوند شفاعت می کنند... .

حدیثی از امام صادق(ع) آمده است: «هر که برای خداوند - نه چیز دیگر - به منظور دستیابی به وعده الهی و دریافت آنچه نزد خدا است، به دیدار برادرش برود، خداوند هفتاد هزار فرشته بر او می گمارد که فریاد زنند، هان پاک شدی و بهشت گوارایت باد.» در حدیث دیگر از آن حضرت وارد شده است: «هر آنکه برای خدا برادر [دینی] خود را دیدار کند، خداوند فرماید: مرا زیارت کردی و پاداشت بر من است و جز بهشت به ثوابی برایت خرسند نشوم.» و حضرت امام موسی کاظم(ع) فرمود: «هیچ چیزی برای شیطان و سپاهیانش دردناک تر از این نیست که برادران دینی، برای خدا یکدیگر را دیدار کنند. به راستی که وقتی دو مؤمن یکدیگر را ملاقات و سپس درباره فضیلت ما اهل بیت(ع) گفت وگو کنند، بر صورت ابلیس گوشتی نمی ماند مگر آنکه فرو می ریزد، تا آنجا که روحش از شدت درد استغاثه می کند، پس ملائکه آسمان و دربانان بهشت آن را می فهمند و وی را لعنت می کنند تا آنکه همه فرشتگان مقرب او را لعنت نمایند.

دیدار و زیارت برادران دینی نیز آدابی دارد، از جمله اینکه: شخص دیدار کننده می بایست مطابق وضع زندگی و گفتار میزبان رفتار کند، و به او فرمان ندهد و او را به تکلّف و رحمت نیفکند. و سزاوار است که هرگاه برادر مؤمن به دیدارش آید، او را استقبال کند، و با او مصافحه و معانقه نماید، و در تکریم و احترام او بکوشد، و به آنچه میسر شود از او پذیرایی کند، و هنگام بازگشت او را مشایعت نماید.

است. و نیز فرمود: «هر کس هر جمعه قبر پدر و مادر خود یا یکی از آن دو را زیارت کند خداوند او را می آمرزد، و در شمار کسانی خواهد بود که درباره والدین خود نیکی و وظیفه فرزندی را ادا کرده باشد.» و حضرت امیرالمؤمنین(ع) فرمود: «مردگانتان را زیارت کنید که آنان به زیارت شما شادمان گردند، و نزد قبر پدر و مادرتان پس از دعا در حقّ آنان حاجت خود را بخواهید. و حضرت امام موسی کاظم(ع) فرمود: «هر کس نتواند قبور ما را زیارت کند پس قبور برادران شایسته ما را زیارت نماید».(1)

به تصریح قرآن کریم در بهشت نیز تحیت مؤمنان به یکدیگر سلام است.(1)

به این گونه «سلامٌ علیکم» شعار مسلمین شد، و آن کلمه دعایی است به معنی از آفات دنیا و عذاب سلامت بر شما باد؛ یا سلامت و رحمت خدا بر شما باد، که در سلام به پیشوایان مذهبی معنی دوم مناسب است.

«سلام» از انسان به «قول» است، یعنی درود و خوش باش؛ و از خدای تعالی به «فعل» است یعنی عطا کردن تن درستی و دور داشتن از بلاها و عذاب از انسان.

تکرار این شعار در جامعه اسلامی - که مسلمانان حقوق یکدیگر را رعایت می کنند - رفته رفته، اخوَّت و محبت و هم یاری و همکاری بین افراد را برقرار می کند، و فضایی مساعد برای وزشِ نَفحه حیاتِ طیِّبه را فراهم می گرداند، و آن زندگی خوش و شیرین و گوارایی که قرآن مجید به مردان و زنان مؤمن و صالح وعده داده است، تحقق می یابد. زیارت با تکرار «سلام» این شعار پر معنی را بازگو می کند و بر صفحه ذهن نقش می گرداند.

«سلام»، سکه رایج زیارت هاست. معمول ترین و بیشترین تأکیدی که در زیارت نامه ها به چشم می خورد، «سلام» دادن به امام و پیامبر یا شخصیتی است که زیارت می شود.

سلام، شعار اسلام و نشان ویژه امت محمدی است و تحیت و درودی است که خاصّ آیین توحید می باشد: «السّلام تحیّه لملتنا...».(2)

مسلمان، هنگام ورود به یک خانه، شعارش سلام است.

ص: 44

و اگر کسی در خانه نبود، باید بر خود سلام داد که این سلام، درودی از سوی خداست «تحیه من عِنْدِ الله.» و چون خداوند و فرشتگانش بر پیامبر، درود می فرستند، مؤمنان هم موظّف و مأمورند که بر آن حضرت صلوات و سلام بفرستند.

آیات دیگر قرآن، سرشار از این تحیت و درود است. سلام بر مؤمنان؛ سلام بر بهشتیان؛ سلام بر مؤمنان پاکی که به بهشت می روند و اجر صبرشان سلام الهی است؛ سلام بر بندگان برگزیده خدا و نیز سلام بر ابراهیم؛ سلام بر موسی و هارون؛ سلام بر آل یاسین. سلام بر مرسلین و دیگر سلام ها در کتاب خداوند مطرح است، و سلام، نام خداوند است.

سلام، ابراز دوستی و خیرخواهی و طلب سلامتی و رمز محبت و علاقه و پیوند و چراغ سبز آشنایی است و نشان دهنده پیوند بین زائر و مزور و ارتباط ایمانی و فکری میان آن دو است.

حضور بر مزار امام و سلام دادن، نوعی شعار به نفع جبهه حق است که در وجود امام، تجلّی یافته و نوعی جناح ایمان و هم بستگی با خط پاکی و تقواست.

در پی این تکیه کلام، که «ترجیع بندِ» منشور عمیق زیارت نامه ها محسوب می شود، یک دنیا معارف دین و تاریخ زندگی و کمالات روحی و فضیلت های معروف و شناخته شده ائمه ذکر می شود.(1)

می کند پس از نام خدا و تکبیر و تحمیدش، بر طبق سنت اسلامی سخن خود را با سلام آغاز کنیم، به خصوص هنگامی که به دیدار شوق آمیز به حضور بزرگی می رسیم.

افزون بر این، حرم مطهر نبّی معظَّم و اهل بیت معصومش بهترین و مناسب ترین مکان برای اجرای حکم قرآن یعنی صلوات فرستادن و طلب رحمت و رفعتِ درجه از خدای وهاب، جهت آن پیشوایان است. اما نکته گفتنی و قابل توجه این است که ضمن این سلام ها، امام به اوصافش خطاب می شود، نه نام تنها. و مقامی که خدای تعالی به وی عطا کرده و فضایلی که واجد است ذکر می شود، یا نسبتی که با رسول اکرم صلی الله علیه و آله دارد.

بدین ترتیب متون زیارت که بخش عمده آن سلام بر مَزور است، خود دفتری نورانی از مقامات معنوی و کمالات روحی و اوصاف و مناقبِ پیامبر گرامی ما و عترت طاهره اش و کارنامه ای از کوشش هایِ آنان برای برافراشتن پرچم توحید و ترویج قرآن و بسط عدالت و امر به معروف و نهی از منکر، و به بیان دیگر امام شناسی به گونه ای زنده و آموزنده می باشد، در عباراتی شیوا و آهنگین می باشد، و اینک چند مثال:

در زیارت رسول اکرم صلی الله علیه و آله می گوییم:

«...سلام بر تو ای بر پا دارنده عدالت.

سلام برتو ای گشاینده راه خیر.

سلام بر تو ای معدن وحی و نزول قرآن.

سلام بر تو ای مُبلّغ از طرف خدا.

سلام بر تو ای چراغ روشنی بخش.

سلام بر تو ای بیم دهنده.

سلام بر تو ای نور خدا که از آن روشنایی می گیرند...»

ص: 46

در زیارت ائمه بقیع می خوانیم:

«سلام بر شما پیشوایان هدایت.

سلام بر شما اهل تقوا.

سلام بر شما ای حجت های بر اهل دنیا.

سلام بر شما ای قیام کنندگان به قسط در بین مردم.

سلام بر شما پاکان برگزیده.

سلام بر شما خاندان رسول خدا...»

در عبارات مذکور وصف «قیام کنندگان به قسط در بین مردم»برای امامان قابل توجه بیشتر است. توضیح اینکه با در نظر گرفتن معانی «قسط» که «عدل، حِصه و نصیب، پاره از چیزی» می باشد، جمله مذکور روشنگر فعالیت های اجتماعی آن پیشوایان معصوم برای گسترش عدالت و مساوات است، آن هم میان همه خلایق به طور عموم، و برای رساندن هر کس به نصیب و بهره ای که از مواهب الهی باید ببرد و حق دارد. روشن است که «مأمورینِ» این «ائمه» و زائرین چنان مزاراتی چه وظیفه ای در اجتماع خواهند داشت.(1)

مخاطبان لعنت در زیارت نامه ها کیستند و چه کسانی ملعونند؟ خدا و رسول، در قرآن و سنت، چه کسانی را لعنت کرده اند؟ و چه کسانی مستحق اند؟... بحثی است مفصل که در اینجا مجال بیانش نیست، کافی است به آیات قرآن و احادیث پیامبر و ائمه(ع) مراجعه کنید.

ولی لعنتی که در زیارت نامه ها آمده است، نوعی نفرین و طرد است.

معنی لعن، طرد کردن و راندن و دور کردن از رحمت است عرب ها، هنگام راندن کسی از جمع خویش، تعبیر لعن به کار می برده اند.

در زیارتی که امام صادق(ع) به یونس بن ظبیان و... آموخته است، خطاب به سیدالشهدا(ع) می خوانیم:

... لعنت باد بر امتی که شما را کُشتند، و با شما به مخالفت برخاستند و ولایت شما را انکار کرده، و امتی که (در صحنه حق و یاری شما) شاهد بودند ولی به شهادت نرسیدند... .

این برائت و بیزاری که در قالب «لعن» بروز می کند، با این زشتی ها، فسادها، تحریف ها، ستم ها، گردنکشی ها، صف آرایی در مقابل جناح حق، نپذیرفتن طاعت ائمه و مخالفت با این رهبران الهی آمیخته است. لعن آنان، طرد نمایندگان این خطّ در همیشه و همه جای تاریخ است.

آن که آنان را به این خاطر لعن می کند، طبعاً باید فکر و عمل خود، از این گونه کجی ها و فسادها پاک باشد. نفی موضع امویان و عباسیان در دشمنی با ائمه و راه درست آنان، رفض موضع عملی و فکری پیروان آنان در طول تاریخ است.

ص: 48

می بینیم که حتی لعن بر دشمنان ائمه و مخالفان راه خدا و سنت رسول هم، برای پیروان راستین حق و طرفداران اهل بیت عصمت(ع) سازنده و خط دهنده است.(1)

تصریح به قبول یک رهبری، اعلام نفی رهبری های دیگر است. خود را در خطّ رهبری ائمه دانستن و معرفی کردن، پاسخِ «لا» به همه داعیه داران و عَلَم افرازان و طاغوت ها و قدرت های ضدّ خدایی و مخالف حق و قانون های متزلزل و سلطه های ضدّبشری و قانون گذارانِ یک سونگر کافر است.

به زیارت حجت خدا و امام معصوم و رهبران الهی رفتن، در بردارنده همه این اهداف و مواضع است. این همان مسئله «تولّی» و تبرّی» را می رساند که از شاخه های اساسی دین و از نشانه های بارزِ «دین داری» است و ضرورت پای بندی به آنها، نه به صورت ظاهری و تنها در شکل، و نه فقط در حدّ «حبّ» و «بغض» قلبی و درونی، بلکه در متن عمل و رفتار و سلوک اجتماعی و برخوردهای سیاسی، از مسلّمات «خطّ مکتبی» یک مسلمان متعهد و «موضع دار» است.

پی گیری این موضع و موضوع را در متن زیارت نامه ها، با توجه به برخی تعبیرات و شعارها و شعائر می توان روشن تر انجام داد.(1)

خدای تعالی نامبرده و ستوده می شود، که به طور کلی می توان آنها را به دو صورت مستقیم و غیر مستقیم بخش کرد.

مقصود از صورت مستقیم آن است که جملاتی در تکبیر و تهلیل یا تسبیح و تحمید خدای تعالی در ابتدا یا ضمن زیارت آورده شده، و این به خصوص در اذن دخول و دعای بعد از نماز زیارت دیده می شود.

صورت غیر مستقیم آن است که فضایل و مناقب ائمه، همه بخشش و دهش الهی معرفی می گردد، تا توهّم وجود استقلالی آنها یا غلوّی برای زائر پیش نیاید، بدین صورت زیارت جلوه گاه توحید و گرانبار از معارف الهی می شود.(1)

که انسان به آن پیوسته و وابسته است. بعد عملی و خارجی این «پیوستگی درونی» چنان روشن است که نیازی به بحث و استدلال ندارد.

امام باقر(ع) در حدیث مفصّلی به جابربن عبدالله می فرماید:

آن که مطیع خداست «ولیّ» ماست و آن که نافرمانی خدا کند، «دشمن» ماست، به «ولایتِ» ما جز با عمل و پرهیزکاری، نمی توان رسید.(1)

( ( (

از موضوعاتی که در زیارت ها طرح می شود تَبرّی و بیزاری جستن از بنیان گذاران حکومت ظلم و فساد و دشمنان ائمه هدی است، و این در پی تولی و اظهار محبت و تحیَّت به پیشوایان دینی است، بدین ترتیب زیارت جلوه گاه تَولی و تَبرّی است.

از آن جهت که این دو حالت روانی از عواطف مهم انسان است که در تربیت اخلاق فردی و همچنین فعالیت های سیاسی و اجتماعی آثار مهمی دارد، و انگیزه بسیاری از رفتارهای پسندیده یا ناپسند می باشد، نخست به توضیحی در این باب می پردازیم و سپس شواهدی از متن زیارت ها نقل می کنیم:

رغبت و نفرت، محبت و عداوت از حالات انفعالی و عواطف انسان است، که به طور طبیعی در افراد وجود دارد و در روان شناسی مورد تحقیق قرار می گیرد.

یک مسلمان پای بند به مذهب نمی تواند در دل نسبت به موافقان و مخالفان عقیدتی خود حالتی یکسان داشته باشد، زیرا لازمه اعتقادِ راستین به یک مکتب جانب داری و دفاع از آن و علاقه به پیشوایان و نفرت و دوری از مخالفانش می باشد، که اگر شخص مکتبی چنین

ص: 52

حالتی نداشته باشد، بی شک مخالفان از نوعی ضدیت و دشمنی نسبت به او و مکتبش خالی نخواهد بود، چنان که در رویدادهای سیاسی و اجتماعی کنونی می بینیم.

افزون بر این، اسلام که دینی جامع و کامل است، تعلیماتش هیچ گاه منحصر به اعمال ظاهری نمی شود، بلکه درباره مقاصد و نیّات آدمی نیز حکم و دستور دارد و به خصوص نسبت به عاطفه محبت و عداوت که از عواطف قوی انسان است رهنمودهایی عرضه می کند که از حکمت و واقع بینی تعلیماتش حکایت می نماید.(1)

( ( (

یکی از بارزترین و برجسته ترین مشخصه های ایمان تولّی و تبرّی است که به صورت حبّ و بغض یا نفرت و ارادت جلوه می کند. هر حیوان یا درختی، دوست داشتنی ها و پسندیده های خود را جذب می کند و ناپسندها را از خود می راند و هر انسانی بر اساس بینش خویش برخی چیزها را پسندیده می داند و به آن محبت می ورزد و برخی دیگر را ناپسند می شمارد و مورد بغض و غضب خویش قرار می دهد. در روایات نیز حبّ و بغض معیار دین داری شمرده شده است. از حضرت امام باقر(ع) رسیده است: آیا دین داری چیزی جز محبت و دوستی اولیای خدا و بغض و دشمنی دشمنان الهی است؟ «هَلْ الدِّینُ إلاَّ الْحُبُّ وَ الْبُغْضُ».(2)

ص: 53

ابوحمزه ثمالی از امام باقر(ع) پرسید: حقیقت ایمان چگونه تکمیل می شود؟ امام باقر(ع) فرمود: «با دوستی دوستان خدا، دشمنی دشمنان او و همراهی با صادقان».(1)

از خواسته های بلندِ یک شیعه زائر و مؤمن است. طرح این شعار و آرزو و امید، انسان را در همین خط قرار می دهد و این فرهنگ را در دل و جان زائر رسوخ می دهد... .

در زیارت نامه ها، هم درباره رسول خدا صلی الله علیه و آله و هم ائمه(ع)، موضوع «جهاد فی سبیل الله» یکی از کارهای برجسته و فضایل درخشان آنان به حساب آمده است، آن هم به صورت یک شهادت و گواهی. زائر، باور و اعتقاد و شناخت خویش را این گونه بیان می کند که: «گواهی می دهم که تو، یا شما ائمه، در راه خدا و با انگیزه الهی جهاد کردید، از اسلام و حق دفاع نمودید، پاسدار دین خدا بودید، با برخورداری از ایمان و یقین، در راه خدا کشته شدید و... از این گونه تعبیرات که همه در متن زیارت آمده است».(1)

پیروی امامان، «عمل» می طلبد. «ادعا» و «شعار»، بدون پشتوانه ای از تلاش و آمادگی و اقدام، خریدار ندارد. «زیارت»، مظهر عشق و علاقه است و نشانِ پیوند و رابطه و سمبل «بیعت» و رمز «میثاق» و عنوانِ «عهد».

امامان، در ایمان، جهاد و شهادت، ایثار و فداکاری الگوی ما هستند. زائر وقتی در دیدار مرقدشان، اظهار محبت و اعلام مودّت و بیعت و وفاداری و تبعیت و پیروی و هم خطّی و هم رأیی می کند، یعنی حتی تا مرز شهادت هم با آنان است، ثابت و استوار، مؤمن و معتقد، صبور و شکیبا.

«زائر» چه کند؟ چگونه در مسیر آنان قرار گیرد، هم در مکتب و جهاد، هم در مبارزه و شهادت طلبی؟...

اگر امروز، حسین(ع) نیست، «راه» او هست.

ص: 55

اگر زائر، در کربلای سال 61 هجری نبوده است تا در دفاع از امامش جان ببازد، جبهه های امروز نبرد و تقابل حق و باطل، کربلای ماست. هر روز عاشورا و هر جا کربلا، است. شهادت طلبی زائر و حرکت در «راه ائمه»، در حسرت نسبت به نبودن در کربلا اگر تجلی می یابد، جبرانش با حضور در صحنه های مقاومت و دفاع امروز از اسلام، میسّر است.

در زیارت نامه ها، زائر، حسرت می خورد که چرا در عاشورا نبود تا حسین را یاری کند و نسبت به یاران بزرگ و شهید ابا عبدالله الحسین، با هزار آرزو می گوید:

یالَیْتَنِی کُنْتُ مَعَکُم فَأفُوزَ مَعَکُم.(1)

ای کاش با شما بودم و همراه شما به فوز و کامیابی می رسیدم.

زائر، خطاب به سید الشهدا(ع) می گوید:

اگر آن هنگام که استغاثه می کردی - و هل من ناصر می گفتی - بدن من نبود تا پاسخت دهد، اما دل و گوش و چشمم، فکر و خواسته و آرمانم، پاسخگوست، و تسلیم و پیرو فرزند پیامبر!...(2)

و نیز:

دلم تسلیم شماست، رأی و فکرم پیرو شماست. نصرت و یاری ام، آماده برای شما، با شمایم، نه با دشمنانتان.

اکنون که ائمه حضور و حیات ندارند، تبعیت از آنان و یاری کردنشان تلاش در مسیر اهداف و تعالیم و راه آنان است.(3)

زیارت، بیعت زائر با امام است، در مسیر «تولّی» و «تبرّی». در متون زیارتی، به این نکته تصریح شده و زائر، خدا و امام را به گواهی می گیرد که به این میثاق و عهد، وفا کرده است.

در زیارتی که مرحوم کلینی، از امام هادی(ع) نقل کرده است، در زیارت سیدالشهدا(ع)، پس از سلام و درود بر آن حضرت، دستور می دهد که نام یکایک ائمه را یاد کن، بگو:

اَشهَدُ انّکُم حُجَجُ الله... اکتُبْ لی عِندَکَ میثاقاً وَ عَهْداً إِنِّی اَتَیْتُکَ مُجَدِدّاً المیثاقَ، فَاشْهَدْ لی عِنْدَ رَبِّکَ... .(1)

پس از شهادت به اینکه ائمه، حجت های پروردگارند، خطاب به امام حسین(ع) می گوییم: «این را برای من، پیش خودت به عنوان «میثاق و عهد» بنویس، بنویس این که من به زیارت تو آمدم، در حال تجدید میثاق، نزد پروردگارت گواه من باش»!

عالم بزرگ شیعه، سیّدرضی، در دستورالعملی که درباره زیارت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله دارد، با استفاده از همین نکته می گوید: پس از زیارت آن حضرت می گویی:

خدایا! این زیارت را، نزد خودت بیعتی پسندیده و پیمانی استوار قرار بده، پیمانی که حیات و مماتم، زندگی و مرگم بر این پیمان و در وفاداری به آن باشد و بر همین میثاق هم مرا در قیامت برانگیزی.(2)

در زیارت نامه ها این فرازها، مسلمانان را در پیوندی معنوی و ارتباطی عمیق با اولیای دین قرار می دهد و یک زائر، احساس می کند که در مسیر حرکت جهادی ائمه و خط سرخ حسین(ع) و کربلا است.

ص: 57

«بیعت مرضیه» و «عهد مؤکد»، که در متن زیارت است، گویای چه رازی است؟ زندگی و مرگ، بر مبنای وفا به این عهد، یعنی چه؟ محشورشدن در رستاخیز بر اساس وفای به «شرایط» و «حدود» و «حقوق» و «احکام» آن قرار دهد.

این بیعت، تنها یک تشریفات یا احترام گزاری ظاهری نیست، بلکه رسالت سنگینی را به گردن می نهد، که حدّ و مرز و قلمرو آن، تا دامنه قیامت هم کشیده می شود.

وقتی ائمه دین، امام جهاد و اسوه شهادتند، زیارتی هم که پیمان با این پیشوایان مجاهد و شهید باشد، حضور در میدان مبارزه و درگیری و فداکاری را می طلبد. و این، جز در سایه اعلام آمادگی از سوی زائر، برای جانبازی در این راه، میسر نیست. به همین جهت، عنصر «شهادت طلبی» را که در پی همین نکات مطرح است، نباید از نظر دور داشت.(1)

حکومت شما و چشم به راه دولتِ شما هستم.

چشم انتظار تشکیل دولتِ مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف بودن، از تلاش و جهاد برای زمینه سازی آن حکومت، جدا نیست. هم باید زمینه چینی و تمهید مقدمات برای آن روزگار کرد، هم در عصر امام، باید در دولتِ او خدمت و فعالیت داشت و هم در رکابش، حتی برای بذل جان آماده بود.

انتظار ظهور آن حضرت، باید همراه با فراهم کردن اسباب و مُعِدّات و زمینه های لازم و یاری ها و امکانات شایسته و بایسته باشد. زائر خطاب به امام زمان عج الله تعالی فرجه الشریف می گوید:

نُصْرَتِی مُعَدَّةٌ لَکُمْ وَ مَوَدّتی خالِصَةٌ لَکُم.(1)

نصرت و یاری ام برای شما آماده و دوستی ام، خالص برای شماست.

و نیز:

وَاجْعَلْنی اللّهُمَّ مِنْ اَنصارِهِ وَ أَعْوانِهِ وأَتْباعِهِ وَشِیعَتِهِِ.(2)

خدایا! مرا از یاران و پیروان گوش به فرمان آن حضرت قرار بده.

در زیارت دیگری از آموزش های حضرت رضا(ع) در باب زیارت امام غایب می گوییم:

خدایا! ما را در حزب آن حضرت قرار بده، از آنان که فرمان او را اجرا می کنند، همراه او مقاومت دارند، با خیرخواهی برای وی، رضایت تو را می جویند، تا آنکه در قیامت، ما را در زمره یاران و پیروان و تقویت کنندگان حکومتش برانگیزی....(3)

باز، در زیارتی دیگر، خطاب به آن امید دل ها و منجی انسان ها می گوییم:

ای مولای من! اگر پیش از ظهورت مرگم فرا رسد، تو و پدران پاک و بزرگوارت را در پیشگاه خداوند وسیله و واسطه قرار می دهم تا هنگام

ص: 59

ظهورت و تشکیل دولتت، مرا بار دیگر به دنیا برگرداند، تا به خواسته و آرمان خودم از راه اطاعت تو برسم.

آرزوی بازگشت به دنیا در روزگار ظهور او، باید همراه با آماده سازی روح و اراده برای آن دوران باشد و زمینه سازی اجتماعی برای آمدنِ آن عدل گستر و حجت غایب پروردگار. این گونه است که می بینیم انتظار، با تنبلی و بی حوصلگی و بی تفاوتی و بی عاری سازگار نیست.

...انتظار، یک بسیج عمومی است.

زائری که مشتاق حضور و جهاد در رکاب مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف است، باید لیاقت های مورد نیاز را از هم اکنون در خود فراهم آورد، وگرنه این شوق، به تنهایی او را به جایی نمی رساند.

شهادت، حدّ اعلای کمال انسان است و چه زیبا که در رکاب «مهدی موعود» باشد، و در راه احقاق حق و گسترش عدل بر گستره زمین!

در زیارت ها، روی عنصر «شهادت طلبی» و آرزوی جهاد و شهادت، پیش روی امام زمان و در رکاب آن عزیز، تأکید فراوان شده است و این در پی آن خواسته ارزشمند زنده شدن و رجعت در روزگار امام عصر است. در این مورد هم به فقراتی از متون زیارتی اشاره می کنیم.(1)

این نگاه، گاهی به صورت پرداختن به انبیای الهی در کنار سلام و درود بر یک امام معصوم است، یا به شکل بیان وراثت امام نسبت به پیامبران. مثلاً در زیارت امام حسین(ع)، به او سلام می دهیم، به عنوان کسی که وارثِ آدم صفوة الله، نوح نبیّ الله، ابراهیم خلیل الله، موسی کلیم الله، عیسی روح الله، و محمد حبیب الله است. یا در آغاز زیارت حضرت معصومه(س)، بر آدم و نوح و ابراهیم و موسی و عیسی هم سلام می دهیم. در زیارت نامه های متعددی این ویژگی دیده می شود.

این گونه ایجاد پیوند برای آن است که نشان دهد شجره نامه معنوی و هدایتی و ربانی این اولیای الهی به آن بندگان زبده خدا می رسد و بیانگر پیوند و ارتباط خط آنان با یکدیگر است. اشاره به این است که فضایلی را که خداوند به آن انسان های معصوم و مبشّران منذر و سفیران آسمانی داده است، به اینان هم اعطا کرده است.

در احادیث مربوط به حضرت امیرالمؤمنین علی(ع) آمده است که : «هر کس بخواهد به آدم در علمش، به نوح در فهمش، به ابراهیم در خُلقش، به موسی در مناجاتش، به عیسی در سنّتش و به محمد صلی الله علیه و آله در تمامیت و کمالش نگاه کند، پس به علی(ع) نگاه کند».(1)

علی احمد، علی موسی و عیسی

که در اطوار خلقت جز علی نیست

علی آدم، علی شیث و علی نوح

که در دور نبوت جز علی نیست

ص: 61

نه تنها امام علی(ع)، بلکه چهارده معصوم و انوار پاک عترت رسول چنین اند. یکی از معانی اینکه این امامان، وارثِ آدم و نوح و موسی و عیسی و ابراهیم و... هستند، وراثت در علم و کمال و فضایل و هدایت گری و خوبی است. همه آنان ستاره های درخشان یک منظومه اند و با هم ارتباط معنوی دارند.

بُعد دیگر این نگاه مجموعه ای، جریانی و منظومه ای، به این صورت است که در زیارت هر یک از معصومین، از رسول خدا و ائمه دیگر یاد می شود. در زیارت حضرت رضا(ع)، سلام و درود و تحیت به رسول خدا صلی الله علیه و آله و امیرالمؤمنین علی(ع)، حضرت زهرا و امام حسن و امام حسین و ائمه دیگر(ع) دیده می شود، تا نشان دهد که اینها همه نور واحدند و شاخ و برگ یک درخت و حلقه های یک سلسله نورانی متصل به عالم ملکوت.(1)

بستگان و دوستانش و هم خانواده اش به اسارت رفتند و امام برای همه اینها آمادگی داشت، زائر هم همین آمادگی ها را در متن زیارت نامه ابراز می دارد.(1)

(بِما صَبَرْتَ وَ احْتَسَبْتَ و اَعَنْتَ) و این سه عنصر اخلاقی مهم را یاد می کنیم. در همین زیارت، او را به عنوانِ عبدصالح، مطیع خدا و رسول، مطیع امیرمؤمنان و امام حسن و امام حسین(ع) معرفی می کنیم که اینها هم معیارهای ارزشی اند و در زیارت او باز این تعبیرات وجود دارد:

اَشْهَدُ أَنَّکَ قَدْ بِالَغْتَ فِی النَّصِیحَةِ وَ اَعْطیْتَ غایَة الْمَجْهُود... أَشْهَدُ أَنَّکَ لَمْ تَهِنْ وَ لَمْ تَنْکَلْ وَ انَّکَ مَضَیْتَ عَلی بَصیرَةٍ مِنْ أَمْرِک، مُقْتَدِیاً بالصّالِحیِنَ وَ مُتّبِعاً لِلنّبِیّینَ.

گواهی می دهم که تو در خیرخواهی(نسبت به امام خود) به نهایت رسیدی و همه تلاش خود را در این راه کردی. شهادت می دهم که تو سست نشدی و عقب ننشستی و پیمان نشکستی، گواهی می دهم که در راه خود با بصیرت پیش رفتی و به صالحان و پیامبران اقتدا کردی.

اینها حرمت گذاری به شایستگی ها و صفات و اعمال خوبی است که در سلام های زیارت بیان می شود و بر خود زائر هم اثر می گذارد.

در زیارت حسین بن علی(ع)، آن همه تأکید بر اینکه تو نماز را بر پا داشتی، زکات را ادا کردی، امر به معروف و نهی از منکر کردی، در راه خدا جهاد کردی تا به شهادت رسیدی، از خدا و رسول اطاعت کردی و... همه اینها هم یادآور تکلیف دینی و تعهد ایمانی یک مسلمان است، هم آموزش اطاعت به پیروان و پایبندی به تعهدات دینی است.(1)

با آن دوست و با دشمنانشان دشمن است و آرزوی اینکه بر این باور و عقیده تا آخر بماند. این فراتر از بحث تولّی و تبرّی نسبت به آنان است، گواه گرفتن آنان بر این حقیقت و در خواست اینکه در روز نیاز هم شاهد باشند و گواهی دهند.

این استشهاد و گواه گیری، به پیامبر و اهل بیت هم خلاصه نمی شود. شاهد گرفتن خدا، فرشتگان، پیامبران و عرشیان، سپس به ودیعت سپردن این باورها تا ذخیره آخرت باشد. در زیارت هفتم امام حسین(ع) آمده است:

اُشْهِدُ اللهَ وَ مَلائِکَتهُ وَ أََنْبِیائَهُ وَ رُسُلَهُ اَنّی بِکُمْ مُؤمِنٌ وَ بِإیابِکُم موُقِنٌ.

خدا و فرشتگان و پیامبرانش را گواه می گیریم که من به شما ایمان دارم و به بازگشت و رجعت شما یقین دارم.

در زیارت اربعین سید الشهدا(ع) هم شهادت دادن به اینکه آن حضرت، ولیّ خدا، فرزند ولیّ خدا و پسر برگزیده خداست که به کرامت الهی نائل شده و به عهد الهی وفا کرده و در راه خدا به جهاد پرداخته است دیده می شود ، هم شاهد گرفتن خداوند نسبت به اینکه زائر، با او دوست و با دشمنش دشمن است:

اللّهُمَّ اِنّی اُشْهِدُکَ اَنِّی وَلٌّی لِمَنْ والاهُ وَ عَدُوٌّ لِمَنْ عاداهُ.

شاهد گرفتن آنان بر اینکه زائر، عرض ارادت و ابراز ولایت کرده و سلام داده و دوست داران این خاندان است، در این متون زیارتی دیده می شود. این نوعی ادای حق و انجام وظیفه است.

پیشتر گفته ایم که زیارت، وفای به عهد پیرو با پیشواست، با این شهادت دادن ها، خط حرکت سیاسی و زندگی اجتماعی زائر در مسیر

ص: 65

ولایت ائمه تثبیت می شود، گواه گرفتن آنان بر این باور و عقیده، موجب رسوخ این صفات و حالات در روح زائر می شود و تأثیر تلقینی دارد.(1)

می گوید، و می خواهد دردِ دل کند و شرح حال خود را بگوید، و ضمن عرض ارادت بیان حاجت نماید، و برای پیروزی در جهاد اکبر یاری طلبد و در گذشتن از صراط مستقیم که باریک است و برنده دستگیر می خواهد، و این جز به تفصیل بیان نشود.

علاوه بر این لذت گفتار و مؤانست با محبوب چنین تکرار و اطنابی را می طلبد. اما چون نثر فاخر و تعبیرها گوناگون و معانی دلپذیر است، گویی در هر جمله مطلبی تازه بیان می شود و هیچ دل سیری و ملالی دست نمی دهد، که ملال آنجاست که محبت نباشد، یا سخن به سردی و سستی گراید، و این هر دو با اصل زیارت که دیدار شوق آمیز و دعا که خواندن دوستانه و زبان مودت

است، سازگار نیست.

تأمل در ادعیه مأثوره و زیارت های رسیده از خاندان نبوت آشکارا می رساند که از نظر ادبی، شیوا و رسا، نغز و پر مغز، موزون و مسجَّع است، به طوری که آهنگ عبارات - به خصوص اگر بلند خوانده شود - ترنُّم خاصی ایجاد می کند و نوایی خوش می سازد، که معنی اش دلنشین است و سَماعش گوش نواز.

بنابراین زیارت و دعا سرودی مذهبی و شعری آسمانی است، که با مضامین عالیی که در بر دارد، خواننده را به معراجی روحانی می برد و حالی ملکوتی می بخشد. بدین ترتیب محتوای معرفت آموز زیارت و دعا، در قالبی شایسته و جامی پسندیده ریخته شده که آشامندگان را سر مستِ دوست می گرداند، و لذّتی روحانی - که چشیدنی است نه گفتنی - برایش ایجاد می کند.(1)

ص: 68

ص: 69

ص: 70

ص: 72

حدیث و دعا نقل گردیده است. جمع کثیری از شیعیان به خواندن این زیارت و دعای بعد از آن مداومت دارند و جلسات خاصی برای خواندن آن به طور دسته جمعی در بلاد مختلف شیعه نشین برگزار می شود.

قبر نزدیک شو و چهل بار الله اکبر که صد تکبیر تمام گردد. آن گاه بگو: السلام علیکم یا اهل بیت النبوة...»

عبارت های فصیح، جمله بندی های ظریف، و معانی دقیق این زیارت، توجه دانشمندان را جلب کرده، مضامین آن مجموعه ای از عقاید حقه شیعه است که توأم با دلایل محکم به طور معجزه آمیزی بیان گردیده است. مرحوم علّامه مجلسی رحمه الله پس از شرح بعضی از عبارت های این زیارت، فزون تر از سایر زیارت ها چنین فرموده: «سخن را در شرح این زیارت اندکی بسط دادیم - هر چند که حق آن را وفا ننمودیم تا مبادا رشته کلام به درازا کشد - زیرا که این زیارت از لحاظ سند صحیح ترین، و عموم موردش بیشتر و الفاظ آن فصیح تر و معنی آن رساتر و شأن و عظمت آن بلندتر است.(1)

شایان ذکر است که خواندن این زیارت، بارها از سوی حضرت ولیّ عصر عج الله تعالی فرجه الشریف به افراد مختلف سفارش و تشویق گردیده است.(2) همچنین این زیارت را از راه دور هم می شود خواند، چنان که شیوه جمعی از مؤمنین است، به امضای امام زمان عج الله تعالی فرجه الشریف نیز رسیده است.(3)

عده ای از علما این زیارت را شرح کرده اند و بسیاری از این شرح ها منتشر شده است، از جمله:

1. الاعلام اللامعة فی شرح الجامعة، از مرحوم سید محمد بن عبدالکریم طباطبایی بروجردی جدّ سیّدِ بحرالعلوم، و همشیره زاده علامه مجلسی (م 160 ه- . ق)؛

2. الانوار اللامعه فی شرح الزیارة الجامعة، از مرحوم عبدالله شبّر (م1242 ه- . ق) این اثر نفیس بارها در ایران و عراق و لبنان به چاپ رسیده است؛

ص: 75

3. شرح الزیاره الجامعه، از شیخ احمد احسائی (م 1243 ه- . ق)؛

4. شرح زیارت جامعه، به زبان فارسی از مرحوم مولا محمدتقی مجلسی (م 1070 ه- . ق) این شرح ضمن کتاب لوامع صاحبقرانی، مجلد هشتم، و نیز به طور جداگانه بارها منتشر شده است؛

5. شرح زیارت جامعة کبیره، از مرحوم شیخ محمدهادی فخرالمحقیقن شیرازی، در دو مجلد به زبان فارسی از سوی انتشارات فدک به چاپ رسیده است.

فقهای بزرگوار شیعه ضمن فتوا به حرمت سجده برای غیر خدا گفته اند: «آنچه را که گروهی از شیعه به صورت سجده نزد قبر امیرالمؤمنین و ائمه(ع) انجام می دهند مشکل است که انسان قائل به جواز آن شود، مگر آنکه به قصد شکر خدای تعالی برای ادراکِ توفیق زیارت باشد.»(1) حضرت علی(ع) فرمود: «ما را از مرز عبودیت خارج نکنید و به سر حدّ ربوبیت نرساندی، آن گاه هر چه می خواهید در فضیلت ما بگویید، لیکن بدانید که حق ثناگویی ما را ادا نخواهید کرد. از غلوّ کردن درباره ما بگویید، لیکن بدانید که حق ثناگویی ما را ادا نخواهید کرد. از غلوّ کردن درباره ما بپرهیزید و همانند نصاری - که درباره عیسی(ع) غلو کردند - نباشید، که من از غلوکنندگان بیزارم».(2)

ثالثاً، یکی از آداب زیارت این است که زائران زیارت خود را با تکبیرات صدگانه شروع کنند، یعنی بعد از آنکه صد بار اعتراف به عظمت خدا کردند و او را از هر وصف و ثنای برتر دانستند، به ثناگویی اهل بیت(ع) و شمارش کمالات آنان بپردازند. مجلسی اول رحمه الله می گوید: «تکبیرهای صدگانه برای تفهیم این نکته است که عظمت و کبریایی از آن خداست.»(3) محدث قمی رحمه الله نیز در ابتدای همین زیارت می گوید: «شاید وجه تکبیر، چنان که مجلسی اول گفته، این باشد که اکثر طباع مایلند به غلو، مبادا از عبارات امثال این زیارات به غلو افتند یا از بزرگی حق سبحانه و تعالی غافل شوند یا غیر اینها».

همچنین زائر بعد از شمارش مقداری از کمالات به توحید ناب باز می گردد و شهادت به وحدانیت و یگانگی خدا می دهد، آن گاه به

ص: 77

عبودیت و رسالت رسول اکرم صلی الله علیه و آله شهادت می دهد تا اقرار کند ما سوی الله - حتی ائمه اطهار(علیهم السلام) - بر سر سفره کرامت آن بنده برگزیده خدا نشسته اند و خود آن حضرت از برکت عبودیت به این کمالات رسیده است.

سپس ذکر فضایل آن پیشوایان نور را ادامه می دهد و در ضمن آن نیز همواره اقرار می کند که مرز میان واجب تعالی و ممکنات را در هم نریخته و هرگز ائمه(علیهم السلام) را به سر حدّ وجوب نرسانده است. مثلاً می گوید: «شما (اهل بیت عصمت علیهم السلام) به سوی خدا می خوانید و به او راهنمایی می کنید...».

مطیع فرمان الهی هستید، قیام به امر او می کنید، عامل به اراده او هستید و... ؛ شما را خداوند از لغزش ها نگه داشت، از فتنه ها ایمن گردانید، از آلودگی پاک نمود و پلیدی ها را از شما دور گردانید و تطهیرتان کرد؛ بنابراین، هیچ گونه استقلالی برای ائمه(علیهم السلام) در این زیارت مطرح نشده تا شبهه غلو پیش آید.(1)

با توجه به مضامین بلند این زیارت که مشتمل بر عقاید حقّه و بیان قسمتی از شئون ائمه است، چند تن از علما به شرح آن پرداخته اند، از جمله: ملا احمد واعظ یزدی، مجاور مشهد مقدس (م 1310ه- . ق) مشتمل بر هشتاد مجلس؛ ملا درویش علی بن الحسین بغدادی حائری (م1277ه- .ق)؛ شیخ محمد مهدی فرزند ملاّ علی اصغر قزوینی؛ شیخمحمدباقر بیرجندی (م 1325ه- .ق) ضمن رساله شریفه رجبیّه؛ همچنین مرحوم علامه مجلسی پس از نقل این زیارت در بحارالانوار به شرح بعضی از عبارات آن پرداخته است.

مبعث رسول خدا صلی الله علیه و آله و روز مباهله با نصاری نجران - بیست و چهارم یا بیست و پنجم ذی الحجّه - و...(1)

مطلع زیارت مشهور آن حضرت که در چند روایت آمده - پس از اذن دخول و صد بار تکبیر و دو رکعت نماز تحیّت مسجد و... - چنین است؛ اشهد أن لا اله الاّ الله وحده لا شریک له و اشهد أنَّ محمداً عبده و رسوله، و اشهد أنّک رسول الله... و خاتمه اَن بلّغ روح محمد و آله منّی السلام.»(2) زیارت آن حضرت از راه دور نیز مورد تأکید است. به خصوص بعد از هر نماز واجب، و روزهای جمعه، و روز شنبه، و کنار قبر هر یک از ائمه اطهار، روزهای خاصی که در بالا ذکر شد. مرحوم علامه مجلسی در بحارالانوار(3) چهارده روایت و چند زیارت آورده است.

برای زیارت پیامبر و امیرالمؤمنین در روز هفدهم ربیع الاول اجتماع می کنند.(1)

دو - زیارت مبعث: یعنی سال روز بعثت رسول خدا صلی الله علیه و آله - بیست و هفتم رجب - چنان که علمای بزرگ شیعه زیارت خاصی برای این شب و روز نقل کرده اند، و ظهور معجزات و کرامات بسیار از مرقد مطهر امیرالمؤمنین(ع) در این وقت، نزد عام و خاص مشهور است (بعثت).

سه - زیارت عید غدیر شب و روز عید سعید غدیر - هجدهم ماه ذی الحجة الحرام - زیارت حضرت امیرالمؤمنین(ع) از نزدیک و دور مستحب است. یکی از زیارت نامه های مخصوص روز عید غدیر زیارت مفصّلی از امام هادی(ع) است که در آن دلایل حقانیت امیرمؤمنان و قسمتی از فضایل آن حضرت بیان گردیده است.(2)

شهادت آن جناب سیزدهم تا پانزدهم جمادی الاولی و اول تا سوم جمادی الثانی - و روز مباهله و نزول سوره انسان و... .(1)

در بین زیارت های وارد شده بر زیارت آن حضرت تأکید بیشتری شده است. به گونه ای که بعضی از علما وجوب زیارت را برای یک بار در عمر، بعید ندانسته اند. زیارت نامه های [وارده درباره] آن حضرت بسیار است، در این مقاله به چند مورد مهم اکتفا می کنیم:

یک - زیارت اربعین: در حدیثی از امام حسن عسکری(ع) یکی از نشانه های پنج گانه مؤمن به شمار آمده است.(تصفیر الجبین ) و آن روز بیستم صفر یعنی چهلمین روز شهادت امام(ع) است. و در این روز در تمامی شهرهای شیعه نشین مراسم عزاداری و زیارت برگزار می شود، و از تمامی بلاد به سوی کربلا می روند، و حتی از روز عاشورا جمعیت زوّار بیشتر است؛ چنان که از چندین شهر غیر شیعه هیئت عزاداری به کربلا معلّی می آمده، و به زیارت و نوحه سرایی می پردازند.

مشهور است که وجه تأکید زیارت اربعین آن است که امام سجاد و سایر اهل بیت(علیهم السلام) پس از مراجعت از شام در این روز به کربلا وارد شدند و سرهای مقدس شهدا را به بدن ها ملحق ساختند. و به قولی: در چنین روزی ایشان به مدینه بازگشتند، گر چه بعضی از بزرگان هر دو احتمال را بعید شمرده اند.(1)

دو - زیارت شب های جمعه: در اخبار و آثار بر زیارت آن حضرت در شب جمعه تأکید شده و سیره مؤمنین به خصوص کسانی که در کربلا و نواحی آن اقامت دارند پیوسته بر آن بوده است، بلکه این کار تأسی به پیامبران و امامان است.(2)

ص: 83

سه - زیارت عاشورا: روایاتی در فضیلت زیارت امام حسین(ع) شب و روز عاشورا وارد شده برای کسانی که بتوانند کنار قبر حضرت در کربلا باشند، و نیز دستوری از امام باقر(ع) رسیده برای کسانی که در شهر ها و آبادی های دیگر باشند و نتوانند به کنار قبر آن حضرت بروند، که در بیابان و یا بر بلندترین بام منزل خود روند و به آن حضرت اشاره به سلام نمایند، و دو رکعت نماز بخوانند، و این زیارت را به جای آورند و پس از این زیارت، دعای معروف به دعای علقمه خوانده می شود. این زیارت مشتمل بر لعنت های بسیار بر دشمنان اهل بیت می باشد که جمعی از آن ها نامشان تصریح شده است. همچنین خواندن و مداومت به آن آدابی دارد که در کتب دعا و حدیث و فقه بیان گردیده و بعضی از علما آثار خاصی در این باره ذکر کرده اند، چنان که عده ای این زیارت را شرح کرده اند.(1)

چهار- زیارت عرفه: در احادیث تأکید شده که زیارت امام حسین(ع) شب و روز عرفه - نهم ماه ذی الحجّه - مستحب است و فضیلت بسیار دارد، چنان که در حدیثی از امام صادق(ع) آمده: هر که در روز عرفه به زیارت آن حضرت برود و حق او را بشناسد، و او را امام واجب الاطاعه بداند، خداوند برای او پاداش دو هزار حج و دو هزار عمره قبول شده و دو هزار جهادی که با پیامبر مرسل یا امام عادل انجام داده باشد، می نویسد. راوی گفت: پس ثواب وقوف عرفات کجاست؟ امام(ع) با غضب به او نگاه کرد و فرمود: «همانا چون بنده مؤمن روز عرفه کنار قبر آن حضرت مشرّف شود و در نهر فرات غسل کند، و متوجه زیارت

ص: 84

گردد، هر گام که بر می دارد ثواب یک عمره برای او می نویسند:(1) و در حدیث دیگر است که: «روز عرفه خداوند اول نظر رحمت به سوی زوّار حضرت امام حسین(ع) می نماید و گناهان ایشان را می آمرزد و حاجات ایشان را برآورده می سازد، سپس متوجه اهل عرفات می گردد...».(2)

زیارت نامه مخصوص عرفه در کتب ادعیه و زیارات آمده است. چنان که زیارت امام حسین(ع) در شب های قدر و عید فطر و قربان و شب های اول و نیمه ماه رجب و روز سوم شعبان و شب نیمه آن ماه و... از زیارت های مخصوصه است.(3)

و) زیارت امام کاظم و امام جواد(ع) قبر شریف ایشان در نزدیکی بغداد به نام کاظمین مشهور است، بعضی از زیارت نامه های امام کاظم(ع) از فرزندش امام رضا(ع) روایت شده، همان گونه که بعضی از زیارت های امام جواد(ع) از امام هادی(ع) وارد شده است. بعضی از زیارت نامه ها خطاب به هر دو امام است، و به نظر حضرت ولیّ عصر عج الله تعالی فرجه الشریف رسیده است.(4) زیارت های مخصوصه دو امام نیز - گذشته از مطلق ایام و لیالی به خصوص در اوقات شریفه، سال روز ولادت و شهادت ایشان.

ز) زیارت امام رضا(ع): هشتمین امام شیعیان مدفون در خراسان که آستان مقدسش در تمامی روزهای سال شاهد هزاران زائر از اطراف ایران و جهان است، روزهای معیّنی نیز زیارت مخصوصه دارد. از جمله: روز ولادت آن حضرت، مصادف با یازدهم ماه ذی القعده و روز شهادت آن

ص: 85

حضرت که آخر ماه صفر یا هفدهم آن ماه است و در اول رجب و نیز مطلق ایام آن ماه و روز ششم ماه رمضان - روزی که با آن حضرت به ولایت عهدی بیعت کردند - و روز بیست و سوم ماه ذی القعده و بیست وپنجم آن ماه.(1)

همچنین چند زیارت نامه - که بعضی از آنها از امام جواد(ع) روایت شده - در کتب معتبره آمده است. زیارت مشهور آن حضرت، با آداب خاصی از هنگام بیرون آمدن از منزل تا هنگام تشرّف به کنار قبر مطهر، از شیخ صدوق منقول است و مطلع آن: «اشهد ان لا اله الا الله وحده لا شریک له، و اشهدُ أنّ محمداً عبده و رسوله و أشهد أنّ علیاً ولیٌّ الله...» و آخر آن «قتل الله من قتلک بالایدی و الالسُن».(2)

شایان ذکر است که قبر شریف مادر امام قائم عج الله تعالی فرجه الشریف در همان ضریح مطهّر عسکریین واقع است و زیارت نامه خاصی نیز برای آن بانوی معظمه در کتب مزار منقول است.(1) اوقات مناسب تر برای زیارت امام هادی و امام عسکری(ع)، سال گرد ولادت و شهادت ایشان و بعضی دیگر از ایامی است که به آنان اختصاص دارد، مانند: دوم، یا پنجم رجب و نیز سوم آن ماه و آخر ماه ذی القعده و هشتم یا دهم ربیع الثانی و اول یا هشتم ربیع الأول.(2)

پیامبراکرم صلی الله علیه و آله می باشد؛ 2. زیارت های مخصوصه امام حسین(ع)، اول و نیمه ماه رجب و نیمه ماه شعبان و شب های قدر و عید فطر و عید قربان و روز عرفه و روز عاشورا و زیارت اربعین می باشد، در این اوقات زائرین از سراسر جهان اسلام به کربلا می روند و با شکوه و عظمت خاصی این زیارت ها برگزار می شود؛ 3. زیارت های مخصوصه امام رضا(ع) در ماه رجب به خصوص اول ماه، چنان که محقق داماد گفته: «زیارت آن حضرت در روز اول ماه رجب الفرد به غایت مؤکد و محثوثٌ علیه است».(1) و در ماه ذی القعده روزهای 23 و 25 - که روز دحوالارض است - و نیز محقق داماد نوشته است: زیارت امام رضا(ع) در امروز افضل اعمال مستحبه و آکد آداب مسنونه است (همان)؛ 4. زیارت امام زمان عج الله تعالی فرجه الشریف روز جمعه، چنان که علمای بزرگ زیارت خاصی برای آن حضرت در این روز نقل کرده اند، علاوه بر اینکه خواندن دعای ندبه - که به منزله زیارت آن حضرت است - روزهای جمعه توصیه شده است (دعای ندبه). همچنین شب های جمعه زیارت امام حسین(ع) و روزهای جمعه زیارت پیامبر و هر یک از ائمه(ع) از مستحبات مورد تأکید است. شایان ذکر است که زیارت معصومین در صورتی که رفتن کنار قبورشان مقدور نباشد، از راه دور نیز انجام می گردد، یا این که می توان دیگری را به نیابت از خود به زیارت فرستاد. چنان که این امور بین مردم مؤمن و ملتزم به آداب دینی پیوسته معمول بوده است و فقهای بزرگوار در بیان احکام زیارت نایب، فصلی را اختصاص داده اند.(2)

ص: 88

ص: 90

ابن هبیره می گوید: «پیشوایان چهارگانه اهل سنت (مالک، شافعی، ابوحنیفه و احمد حنبل) بر استحباب زیارت پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله انفاق کرده اند».

برخی از فقهای شیعه گفته اند: با ادله اربعه، یعنی کتاب، سنت، عقل و اجماع می توان رجحان و فضیلت داشتن زیارت قبور صلحا، ابرار، متقیان و نیکان را نیز اثبات کرد تا چه رسد به زیارت انبیا، اوصیای معصوم(ع) و علما.

فقیه نام دار امامیه رحمه الله در کتاب جواهر، هنگام شرح کلام محقق حلّی رحمه الله ، استحباب زیارت صدیقه کبری، فاطمه زهرا(س)، امیرالمؤمنان علی(ع) و فرزندان معصوم آن بزرگوار صلی الله علیه و آله را مورد کاوش و بررسی قرار داده است.(1)

حیات، و همچون موسی(ع) در پیِ «عبد صالح» روان می گردد تا برسد و بیابد و بهره بر گیرد و کامیاب شود.

«زیارت»، از این مقوله است، پیوند قلبی است، محبت و علاقه است.

وقتی قلب، در گرو یک عشق بود، صاحبِ آن دل، از نام و یاد و لباس و دستمال و کفش و کوچه و شهر محبوب، خوشش می آید و لذت می برد و همه اینها برایش جاذبه دارد و در هر یک از این ها عکس رخ یار را می بیند.

با محبت وافر و علاقه و احساسی که به حضرت محمد صلی الله علیه و آله داریم، اگر باخبر شویم که در جایی ردپایی و نشانی از آن حضرت باقی است، آیا شوق دیدنش را نخواهیم داشت؟ «مقام ابراهیم» در مسجدالحرام، برای حاجی چرا آن قدر خاطره به همراه دارد؟ جز این است که سنگی است که حضرت ابراهیم در بالا بردنِ دیواره کعبه، به کمک پسرش اسماعیل، آن را زیر پا می گذاشته است و جای قدم او بر سنگ باقی است؟!

می بینم که وادی زیارت، وادی عشق و علاقه و عرفان است. در قلمرو دل، گاهی پای عقل هم می لنگد و وقتی عشق فرمان می دهد، عقل چاره ای جز تسلیم و فرمان برداری ندارد.

مرحوم علامه امینی نقل می کند که:

... فقیه و ادیب بزرگوار اهل سنت، تاج الدین فاکهانی (وفات 734) به دمشق رفت و در آنجا به قصد زیارت کفش پیامبر که در دارالحدیث الأشرفیّه است رفت. وقتی کفش را دید، افتاد و شروع به بوسیدن کرد و صورتش را بر آن می مالید و اشک شوق از دیدگانش جاری بود و شعری به این مضمون را می خواند: اگر به مجنون گفته شود لیلی و وصال و دیدار او را می خواهی، یا دنیا را و آنچه در آن است؟ او در جواب خواهد گفت: غباری از خاک کفش لیلی، برایم محبوب تر و برای دردهای من شفا

ص: 93

بخش تر است... .

آری... وقتی عشق در کار باشد، خاکِ رهِ دوست را باید سرمه چشم نمود و برای عاشق، آنچه ارزشمند است، محبوب و دیدار او و هر چیزی است که منتسب به اوست.

برادرانه بیا قسمتی کنیم رقیب

جهان و هر چه در آن است از تو، یار از من

این یک طرف قضیه است، که محبت، انسان را به زیارت وا می دارد.

سوی دیگر قضیه آن است که «زیارت»محبت و شناخت می آورد و از آن جهت، عاملی سازنده و تربیت کننده است.(1)

گفتیم که معرفت و عشق، پای را به رفتن می گشاید و «دوستی» به «دیدار» می انجامد. گاهی جریان، بر عکس این است. یعنی «دیدن»، «دوست داشتن» را به دنبال دارد و دیدار، عشق می آفریند و «زیارت» سببِ حصول معرفت می گردد.

وقتی که دیدار، بذر عشق بپاشد، «ملاقات»، «محبت» می آورد و نزدیک شدن جسم، نزدیک شدن روح را به دنبال دارد و از قرب مادی می توان به قرب معنوی رسید و از رفتن به خانه ای محبت صاحب خانه را می توان به دل گرفت.

چه بسیار پیوندها و عشق ها که مولود یک برخورد بوده است. چه بسیار محبت ها و انس ها و الفت ها، که در سایه حضور و دیدار فراهم شده است.

ص: 94

زیارت، گاهی از این مقوله است، یعنی اگر انسان برود و ببیند و خود را در فضاهای خاطره آمیز قرار دهد و در شعاع یک پرتو قرار بگیرد، چه بسا که حرارت معنی، وجود یخ کرده زائر را گرم کند و فروغ دیدار، خانه دل را روشن سازد و دیده اهل نظر، مسِ وجودش را کیمیا کند.

منتها، صرفِ رفتن کافی نیست، «دیدن» هم لازم است تا به شهود جمال حق نائل نشود، آتشگیره عشق وجودش را مشتعل نمی سازد. اگر رفت و دید و به شهود رسید و زیبایی حقیقت و جمال فضیلت را دریافت، به طور طبیعی، «معرفت» هم می یابد.

به قول هاتف:

چشم دل باز کن، که جان بینی

آنچه نادیدنی است، آن بینی

گر به اقلیم عشق، رو آری

همه آفاق، گلستان بینی

آنچه بینی، دلت همان خواهد

آنچه خواهد دلت، همان بینی

بی سر و پا گدای آنجا را

سربه مُلک جهان، گران بینی

دل هر ذره را که بشکافی

آفتابیش در میان بینی

با یکی هست و هیچ نیست جز او

تا به عین الیقین عیان بینی

که یکی هست و هیچ نیست جز او

وحده لا اله الاّ هو

ص: 95

اینها همه درست است، ولی به همان شرط نخستین، یعنی گشودنِ چشمِ دل!(1)

جهت زیارت، ایشان بر او مطلع می گردند و از احوال زوار مرقد منورشان استحضار تام دارند. و سؤالات و تضرعات و توسلات ایشان را می شنوند و نظر به رأفت و مهربانی ایشان نسبت به مخلصان، نسیم الطاف ایشان بر ایشان می وزد... و رشحات انوارشان برایشان افاضه می شود. و پرتو التفاتشان بر ایشان می افتد. پس دامن شفاعت بر میان می زنند و از خدا طلب حوایج ایشان را می کنند. و از درگاه الهی مسئلت برآمدن مطالب و آمرزش گناهان ایشان را می نمایند. و همین سرّ است در ترغیب به زیارت پیغمبر صلی الله علیه و آله و ائمه(ع). علاوه بر اینکه در زیارت ایشان، اظهار اخلاص و تجدید عهد ولایت است، و باعث سرور ایشان و رواج امرشان و غمناکی دشمنان ایشان است. چگونه زیارت ایشان افضل طاعات و اقرب قربات نباشد؟ و حال اینکه زیارت مؤمن از این جهت که مؤمن است باعث اجر عظیم و ثواب جزیل است.

در شریعت مطهره، ترغیب بسیار و تأکید بی شمار در خصوص آن وارد شده است. از این جهت طریقه هر طایفه بر این جاری شده که به زیارت مردگان خود روند. و هرگاه ثواب زیارت مؤمنی چنین باشد پس چگونه خواهد بود زیارت کسی که خدا او را از هر خطایی معصوم ساخته! و از رجس و گناه، پاک و مطهر گردانیده و او را بر همه خلایق مبعوث کرده و حجت بر عالمیان فرموده و او را امام مؤمنین و مقتدای مسلمین پسندیده، بلکه به جهت او آسمان و زمین را آفریده و او را راه صراط و دلیل و نور و ضیاء خود قرار داده و امین بر مملکت خود و خلیفه در میان بندگان خود کرده است.

مخفی نماند که اخبار بی حد، و احادیث لا تعد (بی شمار) در فضیلت زیارت قبور مطهره و مراقد منوّره ایشان رسیده.

ص: 97

حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود که: «هرکه زیارت کند قبر مرا بعد از وفات من مثل کسی است که هجرت کند به سوی من در حیات من. پس اگر استطاعت به زیارت آمدن مرا نداشته باشی بر من سلام کنید که سلام شما بر من می رسد».(1)

افراد پس از تشرّف به اماکن مذهبی با پیشوندهایی مثل حاجی، مشهدی یا کربلایی خوانده می شوند.

یکی از جامعه شناسان در این زمینه می گوید:

آنچه از دید یک جامعه شناس در مسئله زیارت به چشم می خورد این است که: مجموعه انسان از بزرگ و کوچک، زن و مرد که در اصطلاح عرف به آنها زوار می گویند.

عده ای از انسان هایی که مبادرت به ساختن، تعمیر قبر و ضریح برای زائران می کنند.

دسته ای که برای آماده سازی فضای زیارتی مشغولند.

عده ای که در بخش خدمات رسانی به زائران اشتغال دارند.

گروهی که در حیطه آماده سازی غذا و... برای زائران فعالیت می کنند.

عده ای که برای زائران قرآن، ادعیه و زیارت نامه به چاپ می رسانند.

عده ای که برای زائران سوغات تدارک می بینند.

از نظر جامعه شناسی، زیارت را می توان الگوی مشترک رفتاری افرادی دانست که به یک مکان مقدس می روند. زیارت هر طور که باشد از دو رکن اصلی برخوردار است؛ عرض ارادت و احترام، عرض نیاز و ارائه مشکل و تقاضا برای رفع آن.

حال این سؤال مطرح است که کدام طبقات اجتماعی برای عرض ارادت به زیارت می روند و چه طبقات اجتماعی برای ابراز نیاز و رفع گرفتاری. بدیهی است تمامی افرادی که برای زیارت به یک مکان مقدس، وارد می شوند ابراز ارادت و مودت، اولین ویژگی رفتاری آنها است. ولی با توجه به اینکه فقر و نیاز مالی یکی از مهم ترین آسیب های اجتماعی است. برخی زائرین از طبقات کم درآمد اجتماعی هستند.

ص: 99

اگر بخواهیم به رابطه طبقات و زیارت بنگریم، زیارت را نمی توان به هیچ طبقه اجتماعی محدود دانست؛ چرا که هر کس دارای اعتقاد درونی عمیق به دین و مذهب و مبانی آن است، به زیارت می رود و این اختصاص به فقرا و اغنیا باسواد و بی سواد ندارد؛ یکی از ملاک های دیگر که می تواند زائران را به صورت طبقات اجتماعی مشخص نمایان سازد میزان مسافت و طول مسیر شهر زیارتی از محل زندگی زائران است؛ هر چه میزان مسافت مکان زیارتی از زندگی افراد بیشتر باشد، امکان زیارت برای طبقه آسیب پذیر و قشرهای کم درآمد کمتر خواهد بود.

یکی دیگر از ملاک هایی که موجب می شود به زیارت با دیدی طبقاتی نگاه نشود؛ اعتقاد به شفادهندگی وجود مقدس پیامبر و ائمه اطهار(ع) است؛ از آنجا که ممکن است افراد بیمار و لاعلاج در تمام اقشار و طبقات جامعه وجود داشته باشد، زائران برای گرفتن شفا از هر طبقه اجتماعی که باشند برای زیارت به اماکن زیارتی مشرّف می شوند.

پیروان همه مذاهب به اشکال گوناگون رایج شده و می فهماند که زیارت همچون عبادت ریشه در فطرت دارد و به انگیزه ای درونی انجام می گیرد و مخصوص ملت و قومی معیّن نیست.

با اندک تأمل در می یابیم زیارت قبور بزرگان، در حقیقت به بزرگ داشت دین و علم و صلاح بر می گردد، یعنی مفاهیم والای انسانی که در نزد همه آدمی زادگان از هر نژاد و دین که باشند محترم و مقدس است و ریشه در سرشت انسان دارد، و همین علاقه فطری باعث ساختن زیارت گاه ها و معابد در دنیا شده است، و حرکت گروه گروه زائران و عابدان به این مکان های

مقدس با شکوه برای ستایش آفریدگار و احترام گزاردن نسبت به اولیای خدا سببی درونی و طبیعی دارد نه تبلیغات خارجی و اغراض سودجویانه.(1)

ص: 101

ص: 102

ص: 104

و مناقب امام، فضایلی که آفریدگار منحصراً به محمد و آل محمد صلی الله علیه و آله داده تا اسوه و نمونه کامل عمل برای امت اسلامی باشند.

در این نیم رخ از زیارت هاست که ما به صورتی عجیب توحید و امام شناسی را مرتبط می یابیم و شناخت خدا و حجت خدا را تنگاتنگ هم می بینیم، و شرح بیشتر این مختصر را از مطالعه و دقت در متن زیارت هایِ مأثوره خواهیم یافت.(1)

***

در آداب زیارت فرقی نیست (چه کربلا و چه مشهد)؛ ولی هر جا آداب خاص خود را دارد؛ زیرا زیارت مثل کتابی است که تدریس می شود. یک مقدمه و یک پایان دارد و در بین راه طی امتحانی انسان متوجه می شود که زیارتش مقبول واقع شده یا خیر. بارها شنیده ایم که نماز بالاترین پاسخ به والاترین نیاز انسان است و به نوعی می توان گفت زیارت، مقدمه نماز است. زیارت است که دل را آماده می کند. خوب است وقتی انسان به زیارت می رود، یقین داشته باشد که دعوت شده خداوند است. حال این دعوت یا آشکار است یا پنهان؛ اما زیارت دو نفر از معصومین(ع) ثواب زیارت خانه خداوند است؛ یکی زیارت امام حسین(ع) و دیگری زیارت حضرت رضا(ع). نقل است که عایشه در کنار پیامبر نشسته بود که امام حسین(ع) (در دوران طفولیت) وارد خانه شدند و پیامبر برخاستند و سر و روی مبارک امام حسین(ع) را غرق بوسه کردند. عایشه سؤال می کند که ای پیامبر! شما رسول خدا صلی الله علیه و آله و نبی اسلام هستید، چگونه است که به این کودک احترام می گذارید؟

ص: 106

پیامبر فرمود: «آینده حسین(ع) به گونه ای است که خداوند متعال فرموده است، هر کس به زیارت او برود، ثواب یک حج را خواهد داشت.» عایشه گفت: یک حج؟ و نقل است که پیامبر همین طور تا 70 حج را برای زیارت ایشان ذکر کردند. درست مثل همین حدیث را در مورد امام هشتم(ع) داریم. پس ما باید در زیارت حضرت رضا(ع) اعمالی شبیه اعمال حج به جا بیاوریم. می پرسند اولین کار برای به جای آوردن زیارت چیست؟ باید گفت: پاک سازی جسم و روح و اینجا پاک سازی معنوی اهمیت بسیار دارد. در آیه شریفه ای داریم که آیا وقت آن نرسیده که قلب های خود را با ذکر خدا پاک کنید؟ و این آیه شریفه فضیل عیاض را از راه خطا و گناه باز گرداند، تا این حد که به عارفی بزرگ و مشهور تبدیل شد؛ اما از دیگر مشابهت حج و زیارت «میقات حج» است؛ جایی که باید مُحرم شوی و لباس دنیا را از تن بیرون کنی و لباس مطهر زیارت بپوشی. در حج دو رکعت نماز به جا آورده می شود و در زیارت هم دو رکعت نماز سفارش شده است. نقل است از امام جواد(ع) که «به زیارت پدرم که می روید با سری پایین و تواضع قدم بردارید. در راه ذکر الله اکبر، لا اله الا الله و سبحان الله بگویید.» نویسنده ای برزیلی در یکی از آثار خود به این مطلب اشاره کرده است و ضمن نقل ماجرای سفری کوتاه) این طور تفسیر می کند: «وقتی که به سوی مقصدی می روی، سرت را پایین نگه دار وگرنه تعلقات محیط اطراف، تو را مشغول و از هدف اصلی دور می کند».(1)

آداب، منحصر به عبادات واجب نیست، بلکه هر یک از اعمال مستحب نیز آدابی دارند که زینت بخش آن عمل است.

زیارت مرقد مطهر پیامبر اکرم و هر یک از اهل بیت(علیهم السلام) گرچه عملی مستحب به شمار می آید، اما مثل دیگر مستحبات، آدابی دارد که با به جا آوردن آن، زائر می تواند جمال و زیبایی بیشتری به عمل خود بخشد و محبت خویش به مزور را کامل تر و بهتر ابراز نموده و محبت مزور را افزون تر و بیشتر به خود جلب کند.

با نام خدا و به مدد خدا و هیچ نیرو و قدرتی جز به مدد الهی وجود ندارد، و بر آیین رسول خدا و سخنگویان راستگوی خدا که درود خداوند بر تمامی آنها باد. خدایا به وسیله این غسل دلم را پاک و سینه ام را گشاده ساز و قلبم را نورانی کن.

5. انگشتر عقیق، خصوصاً با نگین زرد رنگ که نقش روی آن «ماشاءَاللهُ، لا قُوَّه اِلاّ بِاللهِ، اَستَغفِرُ اللهَ؛ هر چه خدا بخواهد، نیرویی جز به مدد الهی وجود ندارد، از خدا طلب مغفرت می کنم». و روی دیگر آن محمّد و علی نقش شده باشد و انگشتر فیروزه، خصوصاً با نگینی که نقش یک روی آن «اَللهُ المَلِکُ؛ خدا فرمان روا است» و روی دیگر آن «اَلمُلکُ لِلّهِ الواحِدِ القَهّارِ؛ فرمان روایی تنها از آن خدای یکتای قهّار است.» نقش شده باشد، بر دست کردن.

6. مقداری تربت امام حسین(ع) را با خود برداشتن و در وقت برداشتن آن این دعا را خواندن: «اَللّهُمَّ هذِهِ طینَه قَبرِ الحُسَینِ(ع)» است که ولیّ تو و فرزند ولیّ تو است. آن را برگرفتم تا از آنچه می ترسم و نمی ترسم پناهم باشد.

7. خواندن سوره حمد و آخر سوره آل عمران.

8. جمع کردن اعضای خانواده خود به گرد خویش به هنگام حرکت و دو رکعت نماز گزاردن و از خدا طلب خیر کردن و خواندن آیة الکرسی و به جای آوردن حمد و ثنای الهی و سپردن خود و اعضای خانواده خویش به خدا و خواندن این دعا:

اَللّهمَّ اِنّی اَستَودِعُکَ الیَومَ نَفسی وَ اَهلی وَ مالی وَ وُلدی وَ مَن کانَ مِنّی بِسَبیلٍ الشّاهِدَ مِنهُم وَ الغائِبَ.

بارالها! من امروز خودم و خاندانم و داراییم و فرزندانم و هر کس را که با من راهی دارد، خواه حاضر و خواه غایب باشد، به تو سپردم. بارالها! ما را با نگه داری ایمان، حفظ کن و بر ما محافظت فرما.

ص: 109

9. با خانواده خود وداع کردن و بر در خانه خویش ایستادن و تسبیحات حضرت زهرا(س) را گفتن و هر یک از سوره حمد و آیة الکرسی را از سه جانب پیش رو، سمت راست و سمت چپ خویش خواندن و پس از آن این دعا را خواند:

به درگاه تو روی آوردم و خانواده و داراییم و آنچه را به من عطا کردی بر عهده تو نهاده و ترک کرده و بر تو اعتماد نمود، پس ای کسی که هر کس قصد او نماید، نومید نشود و هر کس او حفظش کند، تباه نگردد، مرا نومید مساز.

10. خواندن یازده مرتبه سوره توحید و خواندن سوره قدر و آیة الکرسی و سوره های فلق و ناس و دست کشیدن بر تمامی بدن خود پس از آن.

11. خواندن این دعا جهت درامان بودن در سفر.

بِسمِ اللهِ وَ بِاللهِ وَ مِن اللهِ وَ اِلَی اللهِ وَ فی سَبیلِ اللهِ. اَللّهُمَّ اِلَیکَ اَسلَمتُ نَفسی.

با نام خدا و به مدد خدا و از جانب خدا و به سوی خدا و در راه خدا (به راه می افتم) خدایا خویشتن را به تو تسلیم نمودم و رویم را به سوی تو متوجه ساختم و کارم را به تو واگذار کردم.

12. خواندن این دعا به هنگام ترک منزل.

لا الهَ اِلاَّ اللهُ الحَلیمُ الکَریمُ، لا اِلهَ اِلاَّ اللهُ العَلِیُّ العَظیمُ. سُبحانَ رَبِّ السَّبعِ وَ رَبِّ الاَرضَینَ السَّبعِ وَ رَبِّ العَرشِ العَظیمِ وَ الحَمدُللهِ رَبِّ العالَمینَ.

جز خداوند بردبار و بزرگوار خدایی نیست. پروردگار آسمان های هفتگانه و زمین های هفتگانه و عرش عظیم (از هر عیب و نقصی) منزه است و حمد و سپاس تنها از آن خدایی است که پروردگار جهانیان است.

13. مبلغی صدقه دادن و این دعا را خواندن:

ص: 110

اَللّهُمَّ اِنِّی اشتَرَیتُ بِهذِهِ الصَّدَقَه سَلامَتی وَ سَلامَةَ سَفَری وَ ما مَعی. اَللّهُمَّ احفَظنی وَ احفَظ ما مَعِیَ وَ سَلِّمنی وَ سَلِّم ما مَعِیَ وَ بَلّغنی وَ بَلِّغ ما مَعِیَ بِبَلاغِکَ الحَسَنِ الجَمیلِ.

بارالها! من با این صدقه، سلامتی سفرم و هر چه با خود دارم را خریدم. خدایا! مرا و آنچه را به همراه دارم با به مقصد رساندن نیکو و زیبای خودت به مقصد برسان.

14. هنگام سوار شدن به وسیله نقلیه، خواندن این آیه و پس از آن هفت بار تسبیحات حضرت زهرا(س) را گفتن.

سُبحانَ الَّذی سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما کُنّا لَهُ مُقرِنینَ وَ اِنّا اِلی رَبِّنا لَمُنقَلِبون.

منزه است کسی که این (مرکب) را مسخّر ما کرد و ما خود بر آن توانا نبودیم و همانا ما به سوی پروردگارمان باز می گردیم.

11. هر شب آیة الکرسی و پس از آن این دعا را خواندن.

اَللّهُمَّ اجعَل مَسیری عِبَراً وَ صَمتی تَفَکُّراً وَ کَلامی ذِکراً.

خدایا رفتارم را عبرت و سکوتم را اندیشیدن و سخنم را از تو یاد کردن قرار ده.

12. هر بار، به هنگام سوار شدن به وسیله نقلیه، بِسمِ اللهِ گفتن.

13. در آستانه ورود به شهری که حرم مزبور در آن است، حمد خدا را به جا آوردن و سر به سجده شکر بر زمین نهادن.

1. نزد در حرم ایستادن و اذن دخول خواندن و به یاری تفکّر، در فراهم نمودن رقت قلب و خضوع و شکستگی خاطر سعی کردن.

2. بر عتبه بوسه زدن و سر به سجده شکر نهادن.

3. پای راست را به هنگام ورود و پای چپ را در وقت خروج مقدّم داشتن.

4. در صورت عدم ازدحام جمعیت و به نحوی که موجب مزاحمت و اذیت دیگر زائران نباشد، به ضریح مطهر نزدیک شدن و تکیه کردن و پنجه در آن افکندن و بر آن بوسه زدن.

5. به هنگام زیارت، رو به قبر مطهر ایستادن.

6. جز در صورت ضعف و بیماری، به حال ایستاده زیارت کردن.

7. پیش از خواندن زیارت نامه، مکرر تکبیر بر زبان جاری ساختن و سپس لا اِلهَ اِلاَّ اللهُ وَحدَهُ لا شَریکَ لَهُ گفتن.

8. زیارت نامه های معتبر روایت شده از معصومین(علیهم السلام) را خواندن.

9. گونه راست بر ضریح نهادن و با حال تضرّع دعا کردن، سپس گونه چپ را بر آن گذاردن و به حقّ صاحب قبر مطهّر، اهل شفاعت وی شدن را از خدا درخواست کردن، آن گاه نزد سر مطهّر رفتن و رو به قبله ایستادن و دعا کردن.

10. اگر برای زیارت مزور نحوه خاصّی تعیین نشده است، در بالا و یا پشت سر مزور لااقل دو رکعت نماز زیارت گزاردن، که بهتر است در صورت توانایی، پس از سوره حمد، در رکعت اوّل سوره یس و در رکعت دوم سوره الرّحمن خوانده شود.

11. پس از نماز زیارت با ادعیه خاصی که از اهل بیت(ع) برای خوانده شدن پس از زیارت رسیده است و یا هر نیاز و خواسته ای که به

ص: 113

نظر آید، دعا کردن و دیگر برادران و خواهران ایمانی را در دعا شریک ساختن و برای اجابت دعا به مزور متوسل شدن و به حق وی از خدا اجابت خواستن.

12. نزد ضریح مطهر، قرآن تلاوت کردن و ثواب آن را به روح مقدس مزور هدیه نمودن.

13. در محضر مزور از گناهان خویش توبه کردن و برای پذیرفته شدن توبه، از مزور طلب دعا کردن، و تعهد سپردن و عزم کردن بر این که به گناه بازنگشته و انسان شایسته ای باشد.

14. چه هنگام خواندن زیارت نامه، چه هنگام عرض حال و راز دل گفتن با مزور و چه در گفت وگوی با زائران و خادمان، صدا را بلند نکردن.

15. چنان که زمان اقامه جماعت برسد، خواندن نماز را بر آغاز یا ادامه زیارت مقدّم داشتن.

16. زیاده از حد در حرم توقف نکردن و پس از انجام زیارت، از حرم خارج شدن.

17. به هنگام خروج از حرم، بوسه بر درگاه زدن و زمین ادب را بوسیدن و بدون رو برگرداندن از ضریح، عقب عقب رفتن.

ص: 115

ص: 116

ص: 118

«السلام علی الدُّعاةِ الی الله؛ سلام بر شما ای دعوت کنندگان به سوی خدا.» معلوم می شود دعوت الی الله یک ارزش مهم اسلامی است.

«وَ الْاَدِلاّءِ علی مَرْضاةِ الله؛ سلام بر شما ای کسانی که جامعه انسانیت را به سوی خشنودی خدا رهنمون شدید».

«وَ الْمُستَقرّینَ فی اَمرِ الله؛ سلام بر شما ای کسانی که در امر الهی استقرار دارید.» شما در انجام اوامر الهی باوفا بودید نه این که انسان یک روز به سوی خدا حرکت کند و یک روز غرق در گناه شود.

«وَ التّامینَ فی مَحبةالله؛ شما در محبت خدا کامل بودید.» یعنی کامل بودن در محبت خدا یک ارزش والا است و ما به خاطر این ارزش امام معصوم را زیارت می کنیم.

«وَ الْمُخلصینَ فی توحیدِ الله؛ توحید شما خالص از هرگونه شرک است.» یعنی توحید خالص داشتن یک ارزش است.

«وَ الْمُظهِرین لِاَمْر اللهِ وَ نَهْیِه؛ شما اوامر و نواحی الهی را اظهار کردید.»

ارزش های الهی و عقاید شیعه اینها است، وقتی من امام را با این ارزش ها می ستایم، می دانم چه چیزهایی ارزش دارند و چه چیزهایی ارزش ندارند.

«یا مَوْلایَ اَتَیتُکَ زائراً وَافداً، عائِذاً مِمّا جَنَیْتُ عَلَی نَفْسِی وَ احْتَطَبْتُ عَلی ظَهْری».

مولای من، من به عنوان زائر آمده ام به محضر تو، «وافداً» مهمانم کارم چیست؟ «عائذاً» پناه آورده ام از آن جنایاتی که بر ضد خودم کرده ام، گناه من جنایت بر نفس من است «و احتطبت علی ظهری» گناهانی که انجام داده ام بار هیزمی بود بر دوشم به سوی جهنم، چقدر این تعبیر آموزنده است؟ این تعبیر چه چیزی را تلقین می کند؟ اولاً آمده ام و مهمانم، ثانیاً کارم چیست؟ آمده ام پناه ببرم به شما از گناه، کدام گناه؟ گناهی که اولین ضربه را به من می زند، ضربه به خدا نیست اگر تمام کائنات کافر شوند بر دامن کبریایی خداوند گردی نخواهد نشست، پشت خودم را از بار گناه سنگین کرده ام، گناهان من هیزم هایی است که من با دوش خودم برای آتش زدن خودم حمل می کنم.

وقتی انسان در این چند جمله دقت می کند می بیند این زیارت چه پیام عمیقی دارد چه تلقینی به زائر می کند، این است که گفتیم یک سوم زیارت نامه ها بحث های تلقینی است که زائر را تربیت می کند.(1)

ضروری و مهم است، زیارت هم از راه های عملی و راه تحقق آن رابطه است که ضروری و مهم خواهد بود و ازاین رو همان طور که ایجاد و تحکیم این رابطه موجب خردمندی در دنیاست: «إنَّما یَتَذَکَّرُ اُولُوا الاَلْبابِ» سبب نیک بختی در آخرت نیز هست: «لَهُمْ عُقْبَی الدّارِ».(1)

از آن جا که دین مجموعه ای کامل و به هم پیوسته است یکی از راه های تماس و ارتباط وثیق را از ناحیه زیارت معرفی می کند. زیارت با شرایط و آداب خاص، به ویژه معارف زیارت نامه ای آن، بهترین، سودمندترین و در عین حال شاداب ترین راه ارتباط است و به گونه ای حس حضور در محضر امام(ع) را در انسان ایجاد می کند که گویا با امام(ع) حضوراً گفت وگو می کند و نیاز وجودی خود را در هر زمینه ای از او می طلبد.(1)

سرّ بیان خصایص و نیز رویکردها، نقطه نظرها، سیرت ها و سنت های آن موالیان کریم در زیارت نامه ها نیز همین است که انسان خود را با خواسته ها و ارادات آنها تطبیق دهد و از مسیر ترسیمی آنها فاصله نگیرد. تنها کسی از زیارت بهره کامل می برد که حس حضور امام(ع) در صحنه زندگی را پیدا کند، خود را مخاطب سخنان او بداند و او را نیز مخاطب بداند، نه مغایب؛ ازاین رو زیارت نامه ها همه در قالب تخاطب و گفت وگوی طرفینی و متقابل ایراد شده است؛ سلام ها، تحیت ها و صلوات ها همه به صورت خطابی انشا شده و حتی بیان اوصاف و ویژگی ها نیز به صورت خطاب است؛ این گونه گفتمان های حضوری در القای حس حضور کمال تأثیر را دارد. نیز طرح نیازهای دنیوی و اخروی همه به صورت حضوری و تخاطب است و این نیز در جهت حضور بخشیدن نقش مؤثری دارد.(1)

ارادت و معرفت اهل بیت(ع)، حضور در مشاهده آنان و خواندن زیارت نامه های جامع و زیبای آنان است.(1)

مزور در زائر و دوری جستن و برائت از بدها و بدی هاست؛ از این رو تمامی فعالیت های عبادی که به انسان جهت الهی می دهد خود زیارت الله است.(1)

به طور نمونه حال زائر را نزد قبر رسول الله صلی الله علیه و آله در نظر بگیرید. او به این بقعه نور و رحمت و هدایت نگاه می کند. بقعه ای که به یادآورنده پیامبر و ذکر رکوع، سجود تسبیح و تکبیر رسول الله است. بقعه ای که یادآورنده پیامبر و ذکر سجده اش و عروج روحش و تسبیح ملایکه است بقعه ای که مهبط وحی است و مزار اولیاست و هر صبح و شام ملایکه به زیارت حضرتش می آیند و بر او سلام می کنند. زائر در این مکان روحانی و ملکوتی وارد می شود و به مراد و معشوقش می رسد و با این لقا و حضور، دل و جان را صفا داده و از منبع فیض الهی شراب طهور نوشیده «وَسَقاهُمْ رَبُّهُمْ شَراباً طَهُورًا» و در اولین سخنش سلام بر رسول خدا می دهد و با اعتقاد به استجابت دعایش، از خداوند طلب توبه و مغفرت می کند.

با زیارت قبر پیامبر و امیرالمؤمنین و اولاد معصومش(ع) و توجه به اهداف الهی ایشان و مصایب وارده بر ایشان، خط فکری این انسان های برگزیده در تاریخ زنده می ماند و درس استقامت و پایداری و به کارگیری شیوه های گوناگون و تحمل مصایب در راه رسیدن به هدف، آموزش داده می شود.(1)

زائر با زیارت، روحیه می گیرد، توان او تقویت می شود، در زندگی مصمم و مقاوم می شود و با نشاط زندگی می کند.

زیارت می تواند افسردگی ها و استرس ها و سایر معضلات روحی را التیام بخشد، زیرا [زائر] از نزول، امام را بزر گ ترین رازدار و پناهگاه خود و بزرگ ترین شفیع به درگاه خدا می داند. بنابراین با کمال خلوص و یک رنگی، اسرار و مشکلات خودش را با امام در میان می گذارد و معتقد است که او یک شفیع مقرب در درگاه خداست، لذا در مقابل او گریه می کند، اسراری را که از نزدیک ترین کسانِ خودش می پوشد، در مقابل امام می گوید و این مسائل تأثیر کلی در رفع افسردگی ها دارد. نیرو و نشاط را افزایش می دهد و اعصاب او را آرامش می بخشد.(1)

خواندن و توجه به آن دو در زیارت در کنار تربت شهید تأثیری انکارناپذیر در صفای دل دارد.

آن دو مضمون یکی مربوط به این است که این شهیدان در راه خدا از همه چیز خود و جان و خون خویش گذشتند و پیوستن به ابدیت را در جوار رحمت حق بر چند صباح دیگر عمر ترجیح دادند و در راه ابدیت مطلق و پیوند زدن هستی روح خود با آن بیکران ها تأمل و تردید روا نداشتند و از این جهت به والاترین مفهوم بلوغ انسان در عرصه رابطه انسان - خدا و انسان - ابدیت دست یافتند. مضمون دوم مربوط است به اینکه این شهیدان در راه اقامه عدل و ایستادگی در برابر جباران و ستمگران و امر به معروف و نهی از منکر خون خود را دادند و جان خود را باختند. و از این جهت به والاترین مفهوم بلوغ انسان در عرصه رابطه انسان - جامعه دست یافتند».(1)

معصوم(ع) سلب حقیقت هدایت و سقوط در وادی ضلالت و گمراهی است؛ چنان که علی(ع) فرمود: «نزدیک ترین چیزی که بنده به واسطه آن گمراه می شود این است که حجت خداوند متعال را نشناسد.»(1) ازاین رو در دعای معروف دوران غیبت آمده است: «أَللَّهُمَّ عَرِّفنِی حُجَّتَکَ فَإنَّکَ إن لَم تُعَرِّفنِی حَجَّتَکَ ضَلَلتُ عَن دِینِی؛ بارالها! حجت خود را به من معرفی کن؛ زیرا بدون شناخت حجت تو از دین و مکتب گمراه می شوم». (2)

از سوی دیگر انسان بی معرفت و ناآشنا به مقام امامت و شخص امام، مرگ و حیات او جاهلانه و در تیرگی است؛ کسی که بمیرد و امام زمان خود را نشناسد، در جهالت و نادانی مرده است. (3) او از نظر علمی در جهالت و از نظر عملی در ضلالت است و تنها حقیقتی که انسان را در مسیر علم، ایمان و عمل صالح قرار می دهد امام و ارتباط با اوست؛ بنابراین، بعد از توحید و رسالت اولین حقیقتی که انسان در حیات انسانی خود بدان نیاز دارد، امامت و مسئله مهم امام شناسی است. (4)

[زیارت نوعی برقراری ارتباط با پیامبر و ائمه معصومین(ع) است. این ارتباط در ایجاد محبت و عشق به این حضرات مؤثر است و عشق و علاقه مقدمه و انگیزه ای برای کسب معرفت نسبت به ایشان و الگو قراردادن آنهاست. علاوه بر این زیارت نامه ها منبع سرشار و مطمئنی برای شناخت و معرفت معصومین است. چرا که متونی دقیق و عمیق است که از طریق خود ایشان نقل و تعیین شده است].

ص: 131

در حقیقت عرصه زیارت، به ویژه متون ارزشمند زیارت نامه های مأثور، مکتب و مدرسه ای است که درس امامت و ولایت می دهد، لایه های باطنی و چهره های درونی این حقیقت را تشریح می کند، آثار و خواص و برکات وجودی آنها را شمارش می کند و راه دوستی و محبت به آنها را تعلیم می دهد و به میزان زیادی قرابت و نزدیکی با امام را در وجود انسان القا می کند؛ به حدی که گویا هیچ کس به انسان نزدیک تر، مهربان تر و داناتر و تواناتر از امام نیست. در واقع هر زیارت نامه رشته ای علمی و کتابی است که خصایص زنده و احیاگر امام را بازگو می کند و به انسان ها حقوق امام و عهود امت و امام را می آموزد.

انسان در صحیفه امام شناسی، یعنی زیارت نامه ها درمی یابد که برای راهیابی به سعادت و هدایت، لزوماً باید از امام تبعیت کرده و او را واجب الطاعه بداند و این اولین گام در معرفت امام(ع) و زیارت با معرفت است.(1)

انسان در مکتب زیارت درمی یابد که ضمن حرمت نهادن به مقام والای امامت و ولایت، باید در همه عرصه های معنوی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی امام(ع) را پیشوا و مقتدا قرار داده و به حق پیروی کند و این ائتمام و پذیرش امامت را باور داشته باشد. بدون شک زیارتی که با این معرفت و شناخت صورت پذیرد، ماندگارتر و مؤثرتر خواهد بود.(2)

در متون زیارات ضمن بیان دشمن و مشخصات آنها بعضاً به ویژگی های آنها پرداخته شده است. در این قسمت گروه هایی که به عنوان مخالف یا دشمن در زیارات به آنها اشاره شده طبقه بندی می شوند.

گروه یکم: دشمنانی هستند که بنیان و اساس ظلم را علیه اهل بیت(ع) گذاردند.

گروه دوم: کسانی هستند که با انگیزه های انتقامی و مقابله جویان، عالمانه اجازه ندادند که اهل بیت(ع) از موقعیت خلافت و ولایت الهی که به آنان سپرده شده برای سعادت بشر بهره گیرند.

گروه سوم: کسانی هستند که مستقیماً و مباشرتاً دست به جنایت گشوده و امامان را به شهادت رساندند، یا به دستور آنان، ائمه(ع) را به حبس و تبعید فرستادند.

گروه چهارم: کسانی هستند که با آماده سازی و ایجاد جوّ و فضای تبلیغی، فرهنگی و سیاسی مردم را علیه امامت شورانده و با تهمت و افترا، مانند «خارجی» خواندن کاروان حسینی(ع) مردم را علیه آنان تحریک کردند.

گروه پنجم: جمعیتی که بدون شناخت امام و جایگاه و نقش مؤثر او در حیات انسانی برای دست یابی به جایزه های اندک و بی ارزش دنیایی فریب دشمن را خوردند.

گروه ششم: گروهی که دشمنی در آنها رخنه کرده و گرچه اقدام عملی و قیام عملی علیه اهل بیت(ع) ندارند، لیکن با اندیشه و حرکت های فکری و روحی مخالفان و جنایتکاران هم سو هستند و با

ص: 133

شنیدن قصه های گذشته و حوادث تلخ و دردناکی که بر ائمه(ع) رفته است، به آن رضایت می دهند.(1)

فرهنگی و میراث فکری و ریشه های معنوی خویش می افتد و اهل صلاح و سداد می شود... .

حال، زائری که به زیارت امامی از ائمه می رود، این «صله رحم» و تجدید دیدار با یک خویشاوند معنوی و با نیاکان مکتبی است.

زائر، مدعی است که به خاندان پیامبر، عشق می ورزد، با آنان رابطه و آشنایی دارد، از آنان است، با آنان است، آنان را می شناسد، با آنان هم ریشه و هم خانواده است، اهل یک مملکت و آبادی و خاک و خونند.

نشانه این پیوند هم، همین «زیارت» است.

«زیارت»، یادآوری پیوندهای معنوی و خویشاوندی فکری و فرهنگی یک «مؤمن»، با اولیای خدا و پیشوایان دینی خود است و سازنده است، چرا که «یادآور» است.

و بسیاری از «تقوا»ها در سایه «تذکر»ها پدید می آید.

در زیارت نامه ها هم جز درخواست ها، تداوم این رابطه و تکرار این دیدار و تقویت این پیوند در دنیا و آخرت، می باشد. به عنوان نمونه، زائر امام رضا(ع) از خداوند در لحظه وداع با آن حضرت چنین می طلبد: «خدایا! این زیارت را آخرین زیارت من، از قبر فرزند پیامبر و حجت خودت، قرار مده! خدایا! در بهشت کنار او باشم. مرا با او محشور ساز، مرا در «حزب» او قرار بده، مرا با شهیدان و صالحان قرار بده، که اینان رفقای شایسته و نیکویند...».(1)

علاقه به دیدار مجدد، و قول و قرار با خدا و حجت خدا برای «زیارتی دیگر» هم، در اصلاح نفس مؤثر است.

ص: 135

و امام زادگان، جدا از یاد خدا و منفصل از معنویت و روحانیت نیست. به همین جهت است که آرامش روحی و صفای باطن می آورد.

باید «تقرّب» جست، تا به «قرب» رسید.

به همین جهت، تعبیرِ «اَتَقرّب» در زیارت نامه ها زیاد است و دیدار مرقد ولیّ خدا، سبب نزدیک شدن به خدا به حساب آمده است.

از موارد فراوان، به چند نمونه اشاره می شود:

در زیارت علی(ع) می گوییم:

خدایا! بنده و زائر تو، با زیارت قبر برادر پیامبرت، به تو تقرّب می جوید.(1)

ابوسعید ابوالخیر، از شیخ الرئیس ابوعلی سینا، نابغه دوران، درباره تشرّف به زیارت، پرسشی می کند. ایشان در پاسخ می گویند: «در این هنگام (هنگام تشرّف به زیارت) اذهان صفای زیادتری پیدا کرده، خاطرها با تمرکز شدیدتری جلوه نموده و باعث نزدیکی به خداوند می گردد».(2)

در عتبات ائمه حضور یافتن و به «حساب» خود رسیدن، به گذشته خویش و اعمال خود توجه کردن و تصمیم به «پاک بودن» و «خوب زیستن» گرفتن، از آثار دیگر زیارت است.

«زیارت» چه می کند؟ وقتی یک زائر در مقابله با حرم های مطهر و شخصیت های معصومین به فکر می افتد که خطاها و لغزش های یک عمر را جبران کند، شانه هایش می لرزد، اشک می ریزد و از خودش بدش می آید و برای اصلاح گذشته اش تصمیم هایی اساسی می گیرد.

زیارت، مؤمن را در آستانه ایمان مجسم و در عتبه اسوه های اخلاق، می نشاند؛ فطرت را، زیر اشراقِ ملکوتِ مرقد معصومین، آفت زدایی می کند؛ زیارت، انسان را به خطاهایش «متوجه» و «معترف» می کند و در او، بارقه «امید» و «مغفرت» می آفریند. زائر، باید خود را در چنین جایگاه و مقامی احساس کند... .

ص: 139

ص: 140

11. مکارم شیرازی، ناصر، مفاتیح نوین، قم، چاپ اول، انتشارات مدرسه امام علی بن ابی طالب، 1384، 1144 ص.

12. حسینی، سیدمحمد، مباحثی پیرامون زیارت، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

13. کلینی، محمد یعقوب، اصول کافی، تصحیح: علی اکبر غفاری، بیروت، دارالتعارف، 1401 ه- .ق.

14. مکارم شیرازی، ناصر، پرتوی از زیارت جامعه کبیره، تهران، انتشارات اسلامیه.

15. زمردیان، احمد، مقام ولایت، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

16. فخر رازی، فلسفه زیارت، ترجمه و شرح احمد عابدی، قم، انتشارات زائر.

17. نراقی، احمد، معراج السعاده، قم، انتشارات هجرت، 1384.

18. شمس الدین ابراهیم ابرقوهی، مجمع البحرین، به اهتمام نجیب مایل هروی، تهران، نشر مولی، چاپ اول، 1364، 570 ص.

19. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، منشورات دار الاحیاء التراث الاسلامی، 1403 ه- .ق.

توسل به پیامبر خدا(ص) و تبرک به آثار ایشان، مرتضی عسکری، ترجمه: محمدجواد کرمی، تهران، چاپ اول، انتشارات مجمع علمی الاسلامی، 1378، 32 ص.

توسل در پرتو قرآن و حدیث و نقدی بر کتاب باور راستین، منوچهردستگیر، سنندج، چاپ اول، انتشارات کردستان، 1381، 127 ص.

توسل و شفاعت از دیدگاه قرآن و روایات، محمد بیستونی، تهران، چاپ اول، انتشارات بیان جوان، 1383، 118 ص.

توسل وسیله جویی برای کسب فیض از مبدأ هستی از دیدگاه عقل و قرآن و حدیث و پاسخ به شبهات، محمد ضیاءآبادی، تهران، چاپ اول، انتشارات بعثت، 1362، 280 ص.

توسل یا استمداد از ارواح مقدسه، جعفر سبحانی، تهران، چاپ اول، نشر قدر، 1362، 256 ص.

توسل، سیدمحمد ضیاءآبادی، تهران، چاپ پنجم، انتشارات بنیاد بعثت، 1384، 280 ص.

توسل، علی اصغر رضوانی، قم، چاپ اول، انتشارات مسجد مقدس جمکران، 1385، 58 ص.

توسلات یا راه امیدواران، محمدمهدی تاج لنگرودی، تهران، چاپ اول، انتشارات مؤلف، 1366، 200 ص.

خاک آسمانی (در فضیلت و چگونگی استشفا به تربت عبیرآسای حسینی)، سیدفضل الله امامت، به کوشش ناصر باقری بیدهندی، قم، چاپ اول، انتشارات نور الاصفیاء، 1380، 64 ص.

خلاصه توسل از دیدگاه عقل، قرآن و حدیث، محمد ضیاءآبادی، تلخیص: محمدحسین شهری، تهران، چاپ اول، انتشارات بناء، 1379، 56 ص.

خلوص در پرستش، انحراف در شفاعت، محمد ابراهیم شمسی، کرمان، چاپ اول، انتشارات ودیعت، 1383، 210 ص.

درس هایی از شفاعت (مجموعه گفتارهای آیت الله العظمی سیدتقی طباطبایی قمی)، عباس حاجیان دشتی، قم، چاپ اول، 1364، 179ص.

ص: 144

الدعا و الزیاره مع مسائل فقهیه و الساعات الشرعیه لمدینه مشهد المقدسه، محمد باقر بحرانی، مشهد، چاپ اول، انتشارات جوان یاوران، 1385، 128 ص.

دعا و توسل، سیدحسن طاهری خرم آبادی، قم، چاپ دوم، انتشارات بوستان کتاب، 1386، 152 ص.

دعای توسل به چهارده معصوم(ع) با ترجمه تصویری و اشعار توسل دو شاعر نامی: خواجوی کرمانی و مولانا خالد نقشبندی همراه با بحثی در حقیقت توسل و پاسخ به ایرادات وهابیان، عبدالکریم بی آزار شیرازی، تهران، چاپ اول، انتشارت دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1385، 92 ص.

زیارت قبور، علی اصغر رضوانی، قم، چاپ اول، انتشارات مسجد مقدس جمکران، 1385، 172 ص.

الزیاره و التوسل، صائب عبدالحمید، قم، چاپ اول، مرکز الرساله، 1379، 160 ص.

الزیاره، عبدالحسین امینی، تهیه: محمد الحسون، تهران، چاپ اول، نشر مشعر، بی تا، 263 ص.

شفاعت از دیدگاه شافعان، ناصر باقری بیدهندی، قم، چاپ اول، انتشارات شاکر، 1377، 64 ص.

الشفاعه بحوث فی حقیقتها و اقسامها و معطیاتها، کمال الحیدری، چاپ اول، بی جا، انتشارات دارالفراقه، 1383.

شفاعت به ضمیمه کراماتی از معصومین، علی دری اصفهانی، قم، چاپ اول، انتشارات ام ابیها، 1377، 100 ص.

شفاعت کبری، حمید کاظمی پور، تهران، چاپ اول، انتشارات حجم سبز، 1379، 76 ص.

الشفاعه و الشفیع من تفسیر مواهب الرحمن، عبدالاعلی موسوی سبزواری، مقدمه: جمیل القریشی، چاپ اول، بی جا، انتشارات فجر الایمان، 1383، 47 ص.

شفاعت و توسل، سیدمحمد کاظم روحانی، قم، چاپ هفتم، دفتر نشر معارف، 1385، 88 ص.

ص: 145

شفاعت و زیارت، جمعی از محققان، تهران، چاپ اول، انتشارات کانون اندیشه جوان، 1386، 165 ص.

شفاعت و عرفان، حله هاشمی، سنندج، چاپ اول، انتشارات پرتو بیان، 1383، 440ص.

شفاعت، محمد قاضوی، قم، چاپ اول، انتشارات سبط اکبر، 1381، 136ص.

صدف المرضیه (ردّی بر عقاید وهابیت پیرامون زیارت اهل قبور)، میثم قاسمی علوی، تهران، چاپ اول، انتشارات لیالی، 1382، 210 ص.

عفو مجازات گناهکاران، علی علامه حائری، تهران، چاپ اول، انتشارات مؤلف، 1384، 199 ص.

فلسفه زیارت اهل قبور، عبدالمجید میرداماد، قم، چاپ اول، انتشارات مهدیه، 1384، 143ص.

فلسفه زیارت (ترجمه و شرح رساله زیاره القبور فخر رازی)، احمدعابدی، قم، چاپ اول، انتشارات زائر، 1376، 138 ص.

فی ظل اصول الاسلام (دراسه شامل لمسئله التوحید و الشرک و البدعه و قضیه الاستشفا و التوسل و الزیاره و غیرها)، به قلم جعفر الهادی، قم، چاپ اول، مؤسسه الامام الصادق(ع)، 1414، 373 ص.

گل قصد (چهل حدیث پیرامون سفر حج و زیارت مدینه)، محمدمطهر، تهران، چاپ اول، انتشارات سرزمین باران، 1384، 72 ص.

ناقده علی زیاره القبور، فاروق موسوی، قم، چاپ اول، انتشارات دارالعلم آیت الله بهبهانی، 1385، 272 ص.

واژه نامه زیارت و حرم مطهر امام رضا(ع)، عظیم سرودلیر، مشهد، چاپ اول، انتشارات بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، 1383، 48 ص.

واسطه فیض یا توسل و شفاعت، سیدجعفرطباطبایی امیری، قم، چاپ اول، انتشارات طاووس بهشت، 1381، 158 ص.

ص: 146

زیارت عاشورای آسان و عبادات آسان، علی فلسفی خراسانی، مشهد، چاپ اول، انتشارات همیاران جوان، 1385، 104 ص.

زیارت عشق کرب وبلا سفرنامه سی، علی رضا حضرتی، مقدمه حسین محمدزاده.

نجاه و سه داستان از کرامات حضرت رضا(ع) (به انضمام زندگی آن حضرت، راه و روش سیر و سفر و آداب و اهمیت زیارت)، موسی خسروی، مشهد، چاپ اول، انتشارات بارش، 1377، 263 ص.

توسل نامه یا در محمل نیاز، سراینده: شیخ علی اکبر مروج الاسلام، به کوشش: عباس مروج خراسانی، تهران، چاپ اول، انتشارات حافظ نوین، 1376، 132 ص.

خاطرات آموزنده از توسل جویندگان، رزمندگان، صالحان و ناصحان، غلامحسین رحیمی اصفهانی، تفرش، چاپ اول، انتشارات عسکریه، 1378.

داستان شگفت انگیزی از زیارت عاشورا و تربت سید الشهدا، حیدر قنبری، قم، چاپ اول، انتشارات شمیم کوثر، 1385، 160 ص.

داستان هایی از آثار تمسک به امام حسین(ع)، اسدالله افشار، تهران، چاپ اول، انتشارات مؤسسه تحقیقاتی و انتشاراتی نور، 1371، 128 ص.

داستان هایی از فضیلت زیارت امام حسین(ع)، علی میرخلف زاده، قم، چاپ اول، انتشارات مهدی یار، 1380، 120 ص.

دعای توسل همراه با ترجمه نظم و نثر، ناصر اصغری هشترودی، تهران، چاپ اول، انتشارات عارف کامل، 1381، 48 ص.

زیارت (از سری مجموعه احیاء آداب و سنن اسلامی)، قم، چاپ اول، انتشارات الهادی، 1372.

زیارت (داستان زندگی جابربن عبدالله انصاری)، رضا شیرازی، تهران، چاپ اول، انتشارات کتاب های پرنده، 1376، 16 ص.

زیارت عاشورا با ترجمه منظوم، مجتبی رضانژاد، تهران، چاپ اول، انتشارات نذیر، 1380، 24 ص.

زیارت، مجید سرسنگی، تهران، چاپ اول، انتشارات شبکه هنر، 1384، 24 ص.

ص: 148

گل های حسینی، محمداسماعیل ناطق، تهران، چاپ اول، انتشارات ساربان، 1379، 64 ص.

نگاه سبز (سی و دو حکایت از زیارت عاشقان مهدی)، حسن جلالی عزیزیان، قم، چاپ دوم، انتشارات مصطفی، 1378، 224 ص.

آداب الحرمین (انگلیسی)، ترجمه: محمد بارازا، قم، چاپ اول، انتشارات انصاریان، 1386، 320 ص.

آداب زیارت، تقی مدرسی، تهران، چاپ اول، انتشارات نیلوفر، 1368، 262 ص.

ادعیه مهدویه شامل (زیارت عاشورا، توسل، آل یاسین، استغاثه به امام زمان، دعای عهد)، ترجمه: سید محمدحسین سجاد، قم، چاپ اول، انتشارات اکرام، 1385، 128 ص.

ادعیه اربعه، محمدعلی سامانی، قم، چاپ اول، انتشارات دارالنور، 1376، 95 ص.

ادعیه سبحان، خوشنویسی محمدسعید اهری زاده. تهران، چاپ اول، انتشارات سبحان، 1380، 128 ص.

ادعیه مهدویه، ترجمه: محمدحسین سجاد، قم، چاپ اول، انتشارات اعلام التقی، 1382، 128 ص.

ادعیه و زیارات امام زمان (عج)، گردآورنده: واحد پژوهش انتشارات مسجد مقدس جمکران، قم، چاپ اول ، انتشارات مسجد جمکران، 1385، 56 ص.

ادعیه و زیارات جامع (زیارت عاشورا، دعای توسل، حدیث کساء، دعای کمیل، دعای ندبه، دعای فرج امام زمان (عج))، عباس قمی، ترجمه: رضا مرندی، تصحیح: منصور ابوئی. تهران، چاپ سیزدهم، انتشارات مهشاد، 1385، 64 ص.

ادعیه و زیارات مستند و معتبر با علامت وقف، عباس قمی، ترجمه: مهدی الهی قمشه ای، تنظیم: ولی وفایی. تهران، چاپ اول، انتشارات رسالت قلم، 1385، 576ص.

ادعیه و زیارت مدینه منوره، تهران، چاپ اول، انتشارات فن و هنر، 1380، 89 ص.

ادعیه و زیارات در ارتباط با خدا، حمید هاشمی، ترجمه: مهدی الهی قمشه ای، تهران، چاپ اول، انتشارات فرهنگ و قلم، 1385، 184 ص.

ص: 149

ادعیه و زیارات شام، علی حبیب الهی، تهران، چاپ اول، نشر مشعر، 1377، 280ص.

اذکار نافعه (دستورالعمل ها و رهنمودهای چند تن از علمای ربانی همراه با زیارت عاشورا)، محمود حسین پور علویه، قم، چاپ اول، انتشارات کریمه اهل بیت، 1383.

اربعه الایّام، میرداماد، تصحیح: رضا استادی، قم، چاپ اول، دبیرخانه کنگره آقاحسین خوانساری، 1371، 200 ص.

ارشاد الزائر (راهنمای زائران عتبات عالیات)، فرج الله قلی پور، اصفهان، چاپ اول، انتشارات مهر قائم، 1382، 408 ص.

ارمغان دیانت، منصور ایوبی، تهران، چاپ اول، انتشارات مهشاد، 1380، 160 ص.

اسرار دلبران (تأملی در زیارت جامعه کبیره)، سیداحمد سجادی، تهران، چاپ اول، انتشارات بنیاد قرآن و عترت، 1385، 208 ص.

اسرار عاشقان و مقامات عارفان، مرتضی زاهدی، تهران، چاپ اول، انتشارات مؤسسه فرهنگی صابره، 1385، دو جلد.

اشک بر مصائب امام حسین(ع) (آثار زیارت کربلا، زیارت ناحیه مقدسه)، داود موسوی زنجانی، ترجمه: مهدی الهی قمشه ای، قم، چاپ اول، انتشارات نصایح، 1383، 143 ص.

اشک حماسه (زیارت نامه مقدسه و زیارت عاشورا به همراه توضیح اعلام و معرفی اصحاب امام حسین(ع))، حمیدرضا جدیدی، تهران، چاپ اول، انتشارات برگزیده، 1384، 192 ص.

انتظار در آینه شعر، محمدعلی صفری، مشهد، چاپ اول، انتشارات سنبله، 1381، 122 ص.

انیس الصالحین و صراط الموحدین، مجتبی حسینی موحد، قم، چاپ اول، انتشارات مجتبی، 1382، 480 ص.

انوار القلوب (منتخب ادعیه و زیارات)، عباس قمی، قم، چاپ دوم، انتشارات آستانه مقدسه قم، 1385، 470 ص.

ص: 150

انیس الذاکرین (برگزیده ای از اعمال مستحبی و ادعیه و زیارات)، علی رضا عظیمی، قم، چاپ اول، انتشارات صبح صادق، 1385، 280 ص.

آوای عارفان (ترجمه منظوم زیارت عاشورا، دعای توسل، دعای کمیل)، عبدالحسین اشعری، قم، چاپ اول، انتشارات انصارالمهدی، 1379، 181 ص.

اوج سکوت در هیاهوی دل (زیارت سه بی بی حضرت زینب، حضرت رقیه و حضرت معصومه)، همایون ابراهیمی، تهران، چاپ اول، انتشارات دنیای هنر، 1384، 49 ص.

بخش هایی از توقیعات و زیارات مقدس بقیه الله الاعظم(عج)، محمدحسین آسوده، تهران، چاپ اول، انتشارات کاک، 1385، 94 ص.

بر آستان جانان (زیارت نامه حضرت معصومه(س))، ترجمه سیدابوالقاسم حسینی (ژرفا)، قم، چاپ پنجم، انتشارات زائر، 1385، 28 ص.

برکات و آداب زیارت حضره المعصومین (به انضمام الزیاره الجامعه الکبیره)، عبدالله علوی فاطمی، چاپ اول، 1383، 80 ص.

به سوی نور (زیارات عاشورا، دعای علقمه، زیارت امین الله، آیه الکرسی)، عباس رجبی، ترجمه: اسماعیل شادالویی، تهران، چاپ دوم، انتشارات مؤلف، 1385، 64ص.

بیایید زیارت جامعه بخوانیم، محمد نوری زاد، تهران، چاپ اول، انتشارات هنر و معماری، 1378، 216 ص.

پرواز در عاشورا، محمد مؤذن، تهران، چاپ اول، انتشارات محراب عشق، 1381.

پیام نگار (زیارت امین الله و متن خطابه غدیر)، حسین حسینی، تهران، چاپ اول، انتشارات نگار، 1383، 44 ص.

تذکره کربلا با زیارت عاشورا، مهدی قربانی، مشهد، چاپ اول، انتشارات قاف مشهد الرضا، 1384، 33 ص.

ترجمان (متن عربی چندین دعا و زیارت)، علی شریفیان رضوی، مشهد، چاپ اول، انتشارات هاتف، 1375.

ص: 151

ترنّم عاشوراییان (زیارت عاشورا، تقیه و شفاعت در قرآن و سنت)، مجید حیدری فر، قم، چاپ اول، انتشارات تسنیم، 1379، 96 ص.

ترنم عاشوراییان (زیارت عاشورا، تقیه و شفاعت در کتاب و سنت)، مجید حیدری فر، قم، چاپ اول، انتشارات تسنیم، 1379، 96 ص.

توسل حضرت زهرا(س) و صد و چهارده آیه نور، رقیه مولوی، تهران، انتشارات همداد، 1384، 72 ص.

ثواب، آثار و برکات زیارت عاشورا، عباس عزیزی، قم، چاپ اول، انتشارات معصومین(ع)، 1385، 64 ص.

جامعه در حرم اهل بیت(ع)، ترجمه: الهی قمشه ای، قم، چاپ اول، انتشارات نصایح، 1382، 238 ص.

جرعه نوش عشق (منتخب مفاتیح الجنان)، رحمت الله ابراهیمی، قم، چاپ اول، انتشارات شاکر، 1383، 704 ص.

جلوه محبوب (سیری در دعاها و زیارت های امام مهدی(عج))، اسماعیل حاجیان، تهران، چاپ اول، انتشارات شرکت چاپ و نشر بین الملل، 1383.

جلوه نور (مجموعه دعا)، محمد صالح پور، تهران، چاپ اول، انتشارات صالحین، 1379، 99 ص.

چهل حدیث زیارت، جواد محدثی، قم، چاپ اول، انتشارات معروف، 1382، 64 ص.

حماسه عاشورا به بیان حضرت مهدی، جلال برنجیان، تهران، چاپ پنجم، انتشارات طور، 1378، 232 ص.

خون گریه زیارت ناحیه مقدسه، احد ده بزرگی، ترجمه: محمدرضا سنگری، تهران، چاپ اول، انتشارات پیام آزادی، 1380، 128 ص.

داستان های شگفت انگیز زیارت عاشورا (به همراه ادعیه و زیارات)، مهدی رئیسی، چاپ اول، قم، انتشارات مشهور، 1385.

داستان های شگفت انگیز زیارت عاشورا به همراه ادعیه و زیارات، مهدی رئیسی، قم، چاپ سوم، انتشارات میراث ماندگار، 1385، 240 ص.

ص: 152

در آستان جانان (راهنمای عتبات عالیات نجف و...)، مجید حسین زاده، چاپ اول، قم، انتشارت فکرآوران، 1380، 236 ص.

در پیشگاه امام (زیارت امین الله، وارث، عاشورا و...)، ترجمه: مهدی الهی قمشه ای، تهران، چاپ اول، شرکت به نشر، 1378، 51 ص.

در حریم نور (زیارت عاشورا، دعای ندبه، دعای کمیل و دعای توسل)، سیدمجید بنی هاشمی، قم، چاپ سوم، انتشارات آیه حیات، 1385، 96 ص.

در حریم یار (زیارت ناحیه مقدسه به همراه روایت و سند دعا، بیان ثواب، آثار و برکات)، محمدرضا جعفری نیا، قم، چاپ چهارم، انتشارات نسیم کوثر، 1385، 48 ص.

در حریم یاس (مجموعه زیارات حضرت زهرا(س))، مؤسسه پیام امام هادی، قم، چاپ سوم، انتشارات پیام امام هادی(ع)، 1385، 128 ص.

در رواق نور (آشنایی با زندگی امام رضا(ع) و آداب زیارت)، محسن قرائتی، تهران، چاپ اول، انتشارات دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1380، 48 ص.

در مسلخ عشق، حسن موسوی خراسانی، قم، چاپ اول، انتشارات طاووس بهشت، 1381، 208 ص.

درود جاودانه (زیارت عاشورا و دعای پس از آن)، حسین حسینی، تهران، چاپ اول، انتشارات نگار، 1382، 16 ص.

دعا و زیارت در سرزمین وحی، اکبر ترابی، قم، چاپ اول، انتشارات دارالعلم، 1382، 351 ص.

دعای توسل و روضه محمد و آل محمد(ص)، علی میرخلف زاده، قم، چاپ دوم، انتشارات محمد و آل محمد(ص)، 1385، 70 ص.

دعای کمیل به همراه زیارت آل یاسین، دعا، توبه و آمرزش گناهان، قم، چاپ اول، انتشارات دکتر حامد، 1385، 48 ص.

دعای معراج و زیارت عاشورا، کمال بابایی، اردبیل، چاپ اول، انتشارات رهرو دانش، 1381، 31 ص.

دیدار یار (مجموعه دعاها و زیارت نامه ها)، حسین غفاری ساروی، ساری، چاپ اول، انتشارات شوق، 1385، 144 ص.

ص: 153

راز و نیاز (گزیده ای از دعاها و زیارت ها)، علی اکبر تلافی، تهران، چاپ اول، انتشارات ریحان، 1382، 256 ص.

راز و نیاز محب، دفتر تحقیقات محب، مشهد، چاپ اول، انتشارات محب، 1375، 208 ص.

راهی به سوی خدا (مجموعه دعا و زیارت)، شیخ عباس قمی، قم، چاپ اول، انتشارات انصاریان، 1384.

ره توشه رضوی، محمدحسن مشکوه، تهران، چاپ اول، انتشارات ابرون، 1378، 63 ص.

ره توشه زائران امام هشتم، اصغر محمدی، تهران، چاپ اول، انتشارات اندیشه فرزانگان، 1381، 340 ص.

ره توشه دیدار، محمود اکبری، قم، چاپ دوم، انتشارات شهاب الدین، 1384، 120 ص.

روضه الزائر فی زیارات مشاهد اهل بیت الرسول بالقاهره، محمدعلی دانشیار التستری، چاپ اول، 1394 ه- . ق، 32 ص.

زمزمه محبت، محمدرضا کریمی، انتشارات دلیل ما، چاپ اول، 1385، 72 ص.

الزیارات الکامله للائمه الکاظمیه، مشهد، چاپ اول، انتشارات پارسایان، 1382، 88 ص.

زیارت ائمه معصومین(ع) در روزهای هفته، محمدسعید احمدی، همدان، چاپ اول، انتشارات اندیشه یاران، 1382، 32 ص.

زیارت آفتاب، سعید بهمن پور، چاپ اول، تهران، انتشارات جامعه نو، 1371.

زیارت آل یاسین (مناجات حضرت علی(ع)، دعای فرج)، تهران، چاپ اول، انتشارات فرهنگی صبا، 1385، 64 ص.

زیارت آل یاسین به همراه دعای فرج، ترجمه: مهدی الهی قمشه ای، قم، چاپ اول، انتشارات اکرام، 1385، 32 ص.

زیارت آل یاسین و حدیث کساء، ترجمه: مهدی الهی قمشه ای، خطاطی مصطفی اشرفی تبریزی، تهران، چاپ سوم، انتشارات صائب، 1385، 32 ص.

ص: 154

زیارت آل یاسین، ترجمه: مجید مسعودی، تهران، چاپ پنجم، انتشارات حمزه، 1385، 32 ص.

زیارت آل یاسین، علی اکبر تلافی، تهران، چاپ اول، انتشارات نیک زاد، 1385، 22 ص.

زیارت آل یاسین، علی رضا حسین پور، تهران، چاپ چهارم، انتشارات آهسته، 1385، 8 ص.

الزیاره الامام علی بن موسی الرضا(ع)، مشهد، چاپ اول، انتشارات مکتبه الامام الرضا(ع)، 1385، 32 ص.

الزیاره الجامعه لائمه المؤمنین(ع) دعاء الامام الحجه(عج)، دعاء یستشیر و دعاء الامن، سیدمحمود غریفی بحرانی، قم، چاپ دوم، انتشارات مؤسسه سیده المعصومه(س)، 1385، 16 ص.

زیاره الرسول(ص) و الصدیقه البتول و ائمه البقیع، سید محمود غریفی بحرانی، قم، چاپ دوم، مؤسسه سیده المعصومه(س)، 1385، 32 ص.

زیارت امام رضا(ع) (زیارت خاصه رضویه با اشاره به برکات و آداب آن)، عبدالله علوی فاطمی، قم، چاپ اول، انتشارات انصاریان، 1378، 28 ص.

زیارت امام زاده داوود(ع)، تهران، چاپ اول، انتشارات ایتا، 1379، 23 ص.

زیارت پیامبر اعظم از راه دور، مشهد، چاپ اول، بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، 1385، 32 ص.

زیارت پیامبر(ص) از راه دور، سعید آراء، تهران، چاپ اول، انتشارات جهان دانشمند، 1381، 64 ص.

زیارت جامعه کبیره (زیارت امین الله، دعای امام زمان (عج))، جمال الدین دربندی، تهران، چاپ هشتم، انتشارات غزالی، 1385، 62 ص.

زیارت جامعه کبیره با زبان شعر، ژولیده نیشابوری، ورامین، چاپ اول، انتشارات علمی فرهنگیِ صاحب الزمان، 1382، 39 ص.

زیارت جامعه کبیره به همراه کیفیت خواندن نماز شب، ترجمه: مهدی الهی قمشه ای، تهران، چاپ اول، انتشارات مؤسسه کتاب سرای اعلمی، 1385، 48 ص.

ص: 155

زیارت جامعه (امام شناسی در گفتار امام هادی(ع))، هیئت تحریریه مؤسسه در راه حق، قم، چاپ اول، انتشارات مؤسسه در راه حق، 1378، 40 ص.

زیارت جامعه (انگلیسی)، اصغر علی جعفر، ترجمه گروهی از مترجمین، قم، چاپ اول، انتشارات انصاریان، 1386، 320 ص.

زیارت چهارده معصوم(ع) (هم سفر شما در مدینه، سوریه، کربلا، نجف و...)، شیخ عباس قمی، ترجمه: مهدی الهی قمشه ای، تهران، چاپ اول، انتشارات جهان آرا، 1384، 192 ص.

زیارت حضرت ابوالفضل العباس همراه با ترجمه و توضیحات، ترجمه: حمیدرضا مستفید، تهران، چاپ اول، انتشارات حنیف، 1385، 26 ص.

زیارت حضرت رسول اکرم از راه دور، ترجمه: سعید همایون. قم، چاپ اول، انتشارات راه سبز، 1385، 64 ص.

زیارت حضرت زینب و حضرت رقیه(س) همراه با دعای توسل و دعای فرج، خطاطی غلام رضا صفا مهدوی، مشهد، چاپ دوم، انتشارات علی زاده، 1385، 32 ص.

زیارت حضرت عبدالعظیم و امام زداده حمزه و امام زداده طاهر، تهران، چاپ اول، انتشارات سمیع، 1385، 24 ص.

زیارت در سوریه، دفتر زیارتی و خدماتی مسافرتی و جهانگردی سماء فارس، شیراز، چاپ اول، انتشارات نوید شیراز، 1378، 77 ص.

زیارت عاشورا (به انضمام چهل نکته از زیارت عاشورا و دوازده بند محتشم کاشانی)، محمد فربودی، چاپ دوم، قم، انتشارات بقیه الله، 1384، 64 ص.

زیارت عاشورا (دعاها و نمازهای ماه محرم)، سعید آراء، تهران، چاپ اول، انتشارات جهان دانشمندان، 1381، 64 ص.

زیارت عاشورا (عربی - انگلیسی)، شیخ عباس قمی، ترجمه: گروهی از مترجمین، قم، چاپ اول، انتشارات انصاریان 32 ص.

زیارت عاشورا با بیان آداب، برکات و شرایط زیارت و توصیه فرازهایی از زیارت شریفه عاشورا، محمدحسین موسوی زنجانی، زنجان، چاپ اول، انتشارات سلاله نور، 1378، 75 ص.

ص: 156

زیارت فاجعه، ناحیه مقدسه و زیارت عاشورا، محسن ماجراجو، تهران، چاپ اول، انتشارت لاهوت، 1383، 67 ص.

زیارت مفجعه (اندوه بزرگ) (زیارت نامه حضرت زینب(ع)، زیارت نامه حضرت رقیه(ع)، زیارت نامه حضرت زهرا(ع))، سید ضیاءالدین تنکابنی، قم، چاپ اول، انتشارات ندای کوثر، 1385، 40 ص.

زیارت مفجعه حضرت زینب (همراه با زیارت حضرت فاطمه و حضرت رقیه و...)، شیراز، چاپ دوم، انتشارات شاهچراغ، 1386.

زیارت مفجعه حضرت زینب(س) به انضمام زیارت حضرت رقیه خاتون(س) و نماز غفیله، تهران، چاپ اول، انتشارات یادمان فلسفی، 1385، 64 ص.

زیارت ناحیه مقدسه، سیدمحمدحسن سجاد، قم، چاپ اول، انتشارات اکرام، 1385، 128 ص.

زیارت ناحیه مقدسه، محمد عیدی مرادی، تهران، چاپ اول، انتشارات آزما، 1385، 104 ص.

زیارت ناحیه مقدسه به ضمیمه حدیث ابن شبیب، آقاحسین احمدی، قم، چاپ اول، انتشارات پارسایان، 1386، 80 ص.

زیارت نامه امام رضا(ع) (ترکی استانبولی)، فخرالدین آلتان، قم، چاپ اول، انتشارات مجمع جهانی اهل بیت، 83 ص.

زیارت نامه امام رضا(ع)، ترجمه مهدی الهی قمشه ای، مشهد، چاپ چهارم، انتشارات قاسمی، 1385، 32 ص.

زیارت نامه امام رضا(ع)، علی رضا حسین پور، تهران، چاپ پنجم، انتشارات آهسته، 1385، 8 ص.

زیارت نامه امام هشتم(ع)، عباس قمی، ترجمه: مهدی الهی قمشه ای، مشهد، چاپ اول، انتشارات ندای اسلام، 1385، 20 ص.

زیارت نامه امام زاده سید اسحق بن موسی بن جعفر(ع)، علی اصغر عابدین و احمد نعمتی، قم، چاپ اول، انتشارات سرور، 1385، 24 ص.

زیارت نامه حضرت امام علی بن موسی الرضا(ع)، ترجمه: مهدی الهی قمشه ای، مشهد، چاپ اول، انتشارات خانه پژوهش، 1385، 24 ص.

ص: 157

زیارت نامه حضرت امام زاده جعفربن موسی الکاظم(ع)، غلامحسین هدایتی نژاد، تهران، چاپ اول، انتشارات استادی، 1380، 32 ص.

زیارت نامه حضرت امام زاده داوود(ع) به اهتمام زیارت ائمه معصومین(ع)، سیدمحمدعلی طباطبائی، تهران، چاپ اول، انتشارات مؤلف، 1385، 94 ص.

زیارت نامه حضرت عبدالعظیم الحسنی(ع) و حضرت امام زاده حمزه(ع) و حضرت امام زاده طاهر(ع) به انضمام زیارت عاشورا...، تصحیح: جعفر شکری، شهرری، چاپ اول، انتشارات شهریاری، 1385، 64 ص.

زیارت نامه حضرت عبدالعظیم، علی رضا حسین پور، تهران، چاپ پنجم، انتشارات آهسته، 1385، 8 ص.

زیارت نامه حضرت علی بن موسی الرضا(ع) و زیارت امین الله، مشهد، چاپ اول، انتشارات ماهون، 1380، 32 ص.

زیارت نامه حضرت فاطمه الزهرا(س)، علی رضا حسین پور، تهران، چاپ پنجم، انتشارات آهسته، 1385، 8 ص.

زیارت نامه حضرت معصومه(س) (همراه با زیارت امین الله، زیارت وارث)، قم، چاپ دوم، انتشارات بیت الاحزان، 1385، 32ص.

زیارت نامه حضرت معصومه(س)، علی رضا حسین پور. تهران، چاپ پنجم، انتشارات آهسته، 1385، 8 ص.

زیارت نامه عتبات عالیات عراق، مهدی احمدی، قم، چاپ اول، انتشارات نصایح، 1379، 268 ص.

زیارت نامه عتبات عالیات، علی رضا هزار، قم، چاپ اول، انتشارات دلیل ما، 1382، 360 ص.

زیارت نامه کامل از کعبه معظمه تا کربلای معلی، مهدی نوتاش، تبریزی، چاپ اول، انتشارات مؤلف، 1382، 428 ص.

زیارت نامه کامل عتبات عالیات عراق (به انضمام فضایل زیارت مشاهد مشرفه)، سیدمحمدعلی سجاد، قم، چاپ سوم، انتشارات عالمه، 1377، 317 ص.

زیارت نامه کامل عتبات عالیات عراق (منتخب مفاتیح الجنان)، محمدعلی سجادی، قم، چاپ اول، انتشارات عالمه، 1377، 301 ص.

ص: 158

زیارت نامه کربلا و عتبات عالیات در عراق (آداب سفر و فضیلت زیارت امام حسین(ع))، رجب علی احمدی، قم، چاپ اول، انتشارات دار الکتاب، 1377، 608 ص.

زیارت نامه امام رضا(ع)، مشهد، چاپ پنجم، بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، 1379، 96 ص.

زیارت نامه امام علی بن موسی الرضا(ع) (اردو)، ذیشان حیدرجوادی، قم، چاپ اول، انتشارات انصاریان، 1378.

زیارت نامه حضرت رقیّه، علی حبیب الهی، تهران، چاپ دوم، نشر مشعر، 1378، 32 ص.

زیارت نامه حضرت زینب، علی حبیب الهی، تهران، چاپ اول، نشر مشعر، بی تا، 47 ص.

زیارت ها، نمازها، دعاها در عتبات عالیات، شیخ عباس قمی، قم، چاپ اول، انتشارات انصاریان، 1383، 296 ص.

سجاده عشق، نجف آقازاده، تبریز، چاپ اول، انتشارات مؤلف، 1379، 444 ص.

السجود علی الارض، علی احمدی، تهران، چاپ اول، نشر مشعر، بی تا، 145 ص.

سرچشمه فرات (راهنمای عتبات عالیات به همراه ادعیه و زیارات)، محمدحسین امین، چاپ اول، قم، انتشارات مدین، 1380، 352 ص.

سفر به قطعه ای از بهشت، عین الله عابدی، قم، چاپ اول، انتشارات شهاب الدین، 1382، 207 ص.

شهید و شهادت در ادعیه و زیارات، علی اکبر علیخانی - مرتضی بحرانی، تهران، چاپ اول، انتشارات بنیاد شهید انقلاب اسلامی، 1380، 259 ص.

ضیاء الصالحین فی الادعیه و الزیارات، محمدصالح جوهرچی، قم، چاپ دهم، انتشارات لقاء، 1385، 536 ص.

الطریق الی الله (مجموعه دعا و زیارت)، شیخ عباس قمی، قم، چاپ اول، انتشارات انصاریان، 1383، 32 ص.

طریقه قرائت زیارت عاشورا و دعاهای بعد از آن، تهران، چاپ اول، انتشارات الهگان، 1383، 69 ص.

ص: 159

عطر حضور (ترجمه زیارت آل یاسین)، سیدمهدی شجاعی، تهران، چاپ دوم، انتشارات بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود، 1381، 22 ص.

فضیلت جمعه، سیدحسن ناصرالدین رضوی، قم، چاپ اول، انتشارات چاپ مهر، 1372، 150 ص.

فضیلت زیات امام حسین در احادیث و روایات (همراه با زبده ترین زیارت های وارده)، رسول خامه یار، قم، چاپ اول، انتشارات رهپویان، 1384، 232 ص.

کلمات مأثور در زیارت عاشورا (زیارت عاشورا و دعای توسل)، حبیب الله متقیان، قم، چاپ دوم، انتشارات حسنین، 1385، 48 ص.

کلیدهای ارتباط با امام حسین(ع)، قم، چاپ اول، انتشارات گل یاس، 1379، 48 ص.

کلیدهای ارتباط با امام حسین(ع)، جواد حسینی، قم، چاپ اول، انتشارات مهدی یار، 1380، 47 ص.

گذری بر زیارت جامعه، ناصر شهیدی، قم، چاپ اول، انتشارات نصایح، 224 ص.

المزار الکبیر، ابوعبدالله محمد بن جعفر المشهدی، تحقیق جواد القیومی الاصفهانی، قم، چاپ اول، انتشارات القیوم، 1377، 704 ص.

المزار، محمد بن مکی العاملی (شهید اول: قرن 8)، تحقیق محمود البدری، قم، چاپ اول، انتشارات مؤسسه المعارف الاسلامیه، 1375، 331 ص.

مصباح الزائر و جناح المسافر، ابوالقاسم علی بن موسی (سید ابن طاووس)، قم، چاپ اول، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، 1417 ه- .ق، 549 ص.

هدیه الزائزین و بهجه الناظرین،شیخ عباس قمی، تصحیح: سیدمحمدتقی کشفی، تهران، چاپ اول، انتشارات دهقان، 1379، 713 ص.

ص: 160

آداب الزیاره، محمدحسین هاشمی، تهران، چاپ اول، انتشارات لوح محفوظ، 1383، 60 ص.

آداب تشرّف به حرمین شریفین، رضا مسجدی اصفهانی، اصفهان، چاپ اول، انتشارات الحج، 1377، 218 ص.

آداب زیارت (چهل و سه نکته در آداب زیارت مشاهده شده معصومان)، محّدث نوری، محمدحسین صفاخواه، عبدالحسین طالعی، چاپ اول، تهران، انتشارات ابرون، 1378، 204 ص.

آداب زیاره الامام الرضاء(ع)، (اردو)، مشهد، چاپ نهم، انتشارات بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، 1384، 72 ص.

آداب زیاره الامام الرضاء(ع)، (عربی)، مشهد، چاپ نهم، انتشارات بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، 1385، 48 ص.

آداب زیاره الامام(ع)، (عربی)، مشهد، چاپ اول، انتشارات مجمع البحوث الاسلامیه، 1383، 47 ص.

آداب زیارت امام رضا(ع)، (انگلیسی)، مشهد، چاپ اول، انتشارات بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، 1382، 56 ص.

آداب زیارت امام رضا(ع)، (فارسی)، مشهد، چاپ سی و هفتم، انتشارات بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی،1364، 1385، ص.

آداب زیارت اهل قبور، نماز و تلقین میّت و زیارت وارث، اسماعیل پزشکان نژاد، تهران، چاپ اول، انتشارات پزشکیان نژاد، 1378، 32 ص.

آداب زیارت حرمین شریفین (امام حسین(ع) و حضرت ابوالفضل)، قم، چاپ اول، انتشارات احمدیّه، 1382، 48 ص.

آداب سفر زیارت حضرت زینب و رقیه، غلام رضا خوارزمی، تهران، چاپ اول، انتشارات زعیم، 1383، 100 ص.

آداب عمره و زیارت مدینه، عبدالباعث قتالی، تهران، چاپ اول، انتشارات احسان، 1383، 56 ص.

آداب و پاداش زیارت امام رضا(ع) از دیدگاه معصومین، محمدرضا جواهری، مشهد، چاپ اول، انتشارات خیر البریه، 1384، 95 ص.

ص: 162

آداب و فضایل زیارت در پرتو چهل حدیث به ضمیمه چهار زیارت نامه، عباس عزیزی، قم، چاپ اول، انتشارات صحفی، 1372، 120 ص. (موضوع: زیارت نامه ها، آداب و رسوم زیارت)

ادب الزائر لمن یمم الحائر الامینی، به کوشش: روح الله ملکیان و مؤسسه آموزشی و پژوهشی ذکر، قم، چاپ اول، انتشارات زلال کوثر، 1382، 238 ص.

ادب الزائر، عبدالحسین احمد الامینی، تحقیق حسین درگاهی، قم، چاپ اول، انتشارات عالمه، 1381، 75 ص.

ادب زائر آداب زیارت کربلای معلّی همراه با آداب زیارت مشاهد مشرفه نجف، کاظمین، سامرا، عبدالحسین امینی، ترجمه: روح الله ملکیان، قم، چاپ اول، انتشارات انصاری، 1381، 128 ص.

ادب زیارت- معرفت زائر (آداب زیارت یا معرفت کربلا و حرم های مقدس اهل بیت)، عبدالحسین نیشابوری، قم، چاپ سوم، انتشارات دلیل ما، 1382، 168 ص.

اعمال مخصوص مشهد الرضویه، علی قربان سفیدان، تبریز، چاپ اول، انتشارات مؤلف، 1381، 264 ص.

امام مهدی(عج) در عزای امام حسین(ع)، عبدالحسین اشعری، قم، چاپ اول، انتشارات انصار المهدی، 1381، 79 ص.

انیس النفوس (زیارت های امام رضا(ع) و اعمال مربوط به حرم)، گروه پژوهشی مؤسسه فرهنگی دارالهدی، قم، چاپ اول، انتشارات انتظار سبز، 1384، 280 ص.

اول معرفت بعد زیارت، احمد کلباسی، اصفهان، چاپ اول، انتشارات کانون پژوهش، 1380، 93 ص.

برای زائر امام رضا(ع)، علی عطار، مشهد، چاپ اول، انتشارات سنبله، 1381، 248 ص.

به حرم خوش آمدی، گروه نوجوانان بنیاد پژوهش های اسلامی، مشهد، چاپ اول، انتشارات بنیاد پژوهش های اسلامی، 1376، 31 ص.

به سوی بارگاه نور (راهنمای حرم مطهر امام رضا(ع))، بزرگ عالم زاده، مشهد، چاپ اول، انتشارات به نشر، 1382، 134 ص.

ص: 163

پیام آوران بهشت (راهنمای اماکن، ادعیه و زیارات)، رضاجودکی، تهران، چاپ اول، انتشارات شعاع، 1385، 142 ص.

تذکرات و توصیه های ضروری به زائران بیت الله الحرام، محمدحسین رضایی، تهران، چاپ اول، انتشارات سازمان حج، 48 ص.

چهار ساله (راهنمای زائران مدینه و اثبات مشروعیت زیارت قبور انبیا و اولیا به دلایل سنت و اجماع و قیاس)، عبدالقادر بنی عباس، چاپ اول، 1379، 52 ص.

در آستان جانان (آداب زیارت و خدمت)، اصغر ارشاد سرابی، مشهد، چاپ اول، انتشارات بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، 1380، 88 ص.

در بارگاه نور (برگزیده تحفه الزائر)، محمدباقر مجلسی، تصحیح: محمدحسین صفاخواه و عبدالحسین طالعی، تهران، چاپ اول، انتشارات ابرون، 1378، 152 ص.

ذیل کتاب مرشد الزوار الی القبور الابرار، محمد فتحی ابوبکر، چاپ اول، قاهره، انتشارات الدار المصریه اللبنانیه، 1415 ه- . ق، 287 ص.

راهنمای زائران کربلا، مهدی احمدی، قم، چاپ ششم، انتشارات نصایح، 1383، 288 ص.

راهنمای زائرین سوریه، مهدی احمدی، قم، چاپ اول، انتشارات نصایح، 1383، 112 ص.

راهنمای زائرین، احمد سامعی، تهران، چاپ اول، انتشارات شرکت چاپ و نشر بین الملل، 1381، 400 ص.

راهنمای سفر حج از ابتدا تا انتها، حاج محمدرفیع جلالی، تهران، چاپ اول، انتشارات مؤلف، 1385، 159 ص.

ره توشه دیدار (در آداب و اسرار زیارت اهل بیت(ع))، مهدی طیب، تهران، چاپ اول، انتشارات سفینه، 1381، 320 ص.

ره توشه زائر، محمد کارآموزیان و سیدجواد ورعی، تهران، چاپ اول، نشر مشعر، 1379، 72 ص.

زمزم عشق (ره توشه زائران حج و عمره)، ولی الله عیسی زاده آملی، قم، چاپ اول، انتشارات مشهور، 1385.

ص: 164

زیارت از حرم تا حریم، فاطمه لطفی، تهران، چاپ اول، انتشارات نیک ملکی، 1384، 106 ص.

زیارت آفتاب (روایات در باب فضیلت و کیفیت زیارت امام رضا(ع))، محمدباقر مجلسی، تهران، چاپ اول، انتشارات آرام دل، 1385، 96 ص.

زیاره القبور (شبهات و ردود)، بدرالدین الحوشی، قم، چاپ اول، انتشارات مجمع جهانی اهل بیت، 1418 ه- .ق، 20 ص.

زیارت امام حسین(ع) (دروس تعلیمی و تربیتی زیارت)، مرتضی حسینی اصفهانی، قم، چاپ اول، انتشارات فرهنگ قرآن، 1380، 191 ص.

زیارت چیست؟ زائر کیست، مجید دانیالی، مشهد، چاپ اول، انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد، 1375، 63 ص.

زیارت چیست؟ زائر کیست؟ واحد تحقیقات مؤسسه فرهنگی خدماتی ثامن الائمه(ع) اصفهان، قم، چاپ اول، انتشارات مهر ثامن الائمه، 1382، 36 ص.

زیارت خدا (پژوهش پیرامون عیادت در اسلام)، مهدی رضایی و علی اکبر مظاهری، قم، چاپ اول، انتشارات مرکز تحقیقات اسلامی جانبازان، 1375، 96 ص.

زیارت، دیداری مشتاقانه، حرکتی شورانگیز و انقلاب آفرین، محمدمهدی رکنی، مشهد، چاپ اول، انتشارات کنگره جهانی حضرت امام رضا(ع)، 1362، 40 ص.

سفر سبز (وظایف عبادی و اخلاقی زائران بیت الله الحرام)، ولی الله ملکوتی فر، سبزوار، چاپ اول، انتشارات آژند، 1382، 80 ص.

سقای معرفت (راز زیارت امامان معصوم و حضرت اباالفضل(ع))، باقر فخّار، چاپ اول، قم، انتشارات دارالهدی، 1385، دو جلد.

شوق دیدار (مباحثی پیرامون زیارت)، محمدمهدی رکنی یزدی، مشهد، چاپ پنجم، انتشارات بنیاد پژوهش های اسلامی، 1386، 316 ص.

صراط الهدایه (راهنمای زائران عتبات عالیات)، حسین باقری، تهران، چاپ اول، انتشارات بنیاد قرآن و عترت، 1385، 416 ص.

عتبات عالیات (راهنمای سفر به کربلا، نجف و...)، علی سپهری اردکانی، قم، چاپ اول، انتشارات مشهور، 1385.

ص: 165

عجائب زیاره الامام الرضا(ع)، حافظ حداد، مشهد، چاپ اول، انتشارات مکتبه الامام الرضا(ع)، 1385، 224 ص.

فرهنگ زیارت، جواد محدثی، تهران، چاپ اول، انتشارات مشعر، 1386، 360 ص.

فلسفه زیارت و آیین آن، مرتضی واعظ جوادی، قم، چاپ سوم، انتشارات اسراء، 1378، 255 ص.

قبله عاشقان، راهنمای زائران دور حرم مطهر امام رضا(ع) کاتعارف، بزرگ عالم زاده، ترجمه: انیس عباس رضوی، مشهد، چاپ اول، انتشارات بنیاد پژوهش های اسلامی، 1385، 112 ص.

الکواکب السیاره فی ترتیب الزیاره، شمس الدین ابوعبدالله الانصاری، بغداد، چاپ اول، انتشارات مکتبه المثنی، بی تا، 410ص.

مجموعه وظایف مع دلائل الخیرات، پیر محمد کرم شاه صاحب سجاده نشین، لاهور، چاپ اول، انتشارات ضیاء القرآن پبلی کیشتر، 1985 م، 334 ص.

مجموعه وظایف، قاری رضا المصطفی اعظمی، کراچی، چاپ اول، 1398ه- . ق، 320 ص.

مرشد الزوار الی قبور الابرار (الدار المنظم فی زیاره الجبل المقطم)، موفق الدین بن عثمان، تحقیق: محمد فتحی ابوبکر، قاهره، چاپ اول، الدار المصریه اللبنانیه، 1415 ه- . ق، 783 ص.

مشعل زائر (اعمال واسرار حج)، علی عطایی اصفهانی، چاپ سوم، انتشارات دارالعلم، 1385، 448 ص.

مصباح الزائرین در آداب زیارت حضرت امام رضا(ع)، محمدرضا غیاثی، قم، چاپ اول، انتشارات اعراف، 1377، 202 ص.

همراه با زائرین خانه خدا، محمدتقی رهبر، تهران، چاپ دوم، نشر مشعر، 1375، 144 ص.

موسوعه لزیارات المعصومین، جمعی از پژوهشگران مؤسسه الامام الهادی، قم، چاپ دوم، انتشارات پیام امام هادی(ع)، 1384، هفت جلد، 3085 ص.

راهنمای مصور سفر زیارت سوریه، سید احمد علوی، قم، چاپ اول، انتشارات معروف، 1386، 204 ص.

ص: 166

برکات و آداب زیارت حضرات معصومین (به همراه زیارت جامعه صغیره و...)، عبدالله علوی فاطمی، اصفهان، چاپ اول، انتشارات اندیشه علوی، 1382، 64 ص.

از شهر محمد تا سرزمین مولانا، مهدی زرقانی، تهران، چاپ اول، انتشارات آنا، 1383، 181 ص.

از صفا تا مروه (سفرنامه عمره مفرده)، عباس هاشمی، یزد، چاپ اول، انتشارات بگینه کویر، 1383، 80 ص.

الاشارات الی اماکن الزیارات (زیارت الشام)، عثمان بن احمد السویدی الدمشقی (ابن حورانی)، تحقیق: بسام عبدالوّهاب الجابی، دمشق، چاپ اول، انتشارات مکتبه الغزالی، بی تا.

آشنایی با کشور عراق و عتبات عالیات، خادمعلی سالاریان،. مشهد، چاپ اول، انتشارات رستگار، 1385،256 ص.

اماکن زیارتی و بقاع شهر اهواز، محمدحسین هدایت اهوازی، قم، چاپ اول، انتشارات دارالعلمِ آیت الله سبحان، 1383، 24 ص.

اماکن زیارتی و سیاحتی عراق، محمدرضا قمی، تهران، چاپ دوم، نشر مشعر، 1380، 96 ص.

اماکن مذهبی ایران و توسعه گردشگری، نادر ریاحی سامانی، تهران، چاپ اول، انتشارات صائن، 1385، 144 ص.

امام زاده سلطان ابراهیم، نورالله مرادی، تهران، چاپ اول، انتشارات همسایه، 1382، 47 ص.

امام زاده و آرام گاه های خوی، حاج حیدر قنبرلو، مقدمه بهروز نصیری، خوی، چاپ اول، انتشارات قراقوش، 1382، 73 ص.

امام زاده یحیی، محمدتقی سالک، مشهد، چاپ اول، انتشارات مهبان، 1383، 17 ص.

اما م زاده ها، احمد آقا شریف، تهران، چاپ اول، انتشارات سعید محبّی، 1384، 58 ص.

امام زادگان ری (بررسی تاریخ و زندگانی امام زادگان ری)، محمدمهدی فقیه محمدی جلالی بحرالعلوم، قم، چاپ اول، انتشارات گرگان، 1379.

الانفاس القدسیه فی اسرار الزیاره الرضویه، عادل العلوی، قم، چاپ اول، انتشارات مؤسسه الاسلامیه العامه للتبلیغ و الارشاد، 1378، 66 ص.

ص: 168

انوار پراکنده (بررسی تاریخ و زندگانی امام زادگان قم)، محمدمهدی فقیه محمد جلالی بحرالعلوم، تهران، چاپ اول، انتشارات سیف، 1378.

انواری از سعادت (خاطرات سفر پیاده از مشهد الرضا تا کربلای معلی)، حسین تکمیلی، مشهد، چاپ اول، انتشارات رستگار، 1382، 85 ص.

اهل البیت فی مصر، سیدهادی خسروشاهی، تحقیق شوقی محمد، تهران، چاپ اول، المجمع المعالی للتقریب بین المذاهب، 1385، 518 ص.

آواز پر ملایک (شعر سنگ مزار شهیدان)، محمد کاظمی، تهران، چاپ اول، انتشارات عروج نور، 1385.

اویس القرنی و زیارت گاهش، محمدامین عبدالله پور، مهاباد، چاپ اول، انتشارات رهرو، 1385، 123 ص.

این است بهشت (سفرنامه کربلا)، مرتضی آقاتهرانی، قم، چاپ دوم، انتشارات باقیات، 1385، 128 ص.

با حسین(ع) تا عرش (شرح رابطه سلوکی؛ امام حسین و اسرار گریه، زیارت، تربت آن حضرت)، محمدباقر عامری نیا، قم، چاپ اول، انتشارات راه سبز، 1381، 231 ص.

با راهیان نور (راهنمای زائرین سوریه)، علی رمضانی، تهران، چاپ اول، انتشارات جمال الحق، 1385، 128 ص.

با من به سوی شام، علی اکبر بابازاده، قم، چاپ دوم، انتشارات دانش و ادب، 1385، 159 ص.

برکات سرزمین وحی، محمد محمدی ری شهری، تهران، چاپ ششم، نشر مشعر، 1383، 144 ص.

بقاع متبرکه استان تهران، محمدجعفر سروقدی، تهران، چاپ اول، انتشارات اسوه، 1384، 204 ص.

بقاع متبرکه شیراز، حمید هاشمی، تهران، چاپ اول، انتشارات فرهنگ قلم، 1379، 36 ص.

بقاع متبرکه قزوین، رضا خادمیان، قزوین، چاپ اول، انتشارات بحرالعلوم، 1379.

ص: 169

بقیع (سرگذشت اسفبار ویرانی آثار اسلامی حجاز به دست آل سعود)، یوسف الهاجری، ترجمه: محمد محمدرضایی، تهران، چاپ اول، انتشارات بقیع، 1370، 176 ص.

بقیع الغرقد، حاتم عمر طه و محمد انور البکری، مدینه، چاپ اول، مکتبه الحلبی، 1424ه- . ق، 173 ص.

بقیع خاموش پر فریاد (شرحی بر فاجعه تخریب بقیع از نظریه تا عمل)، جمعی از مؤلفان، قم، چاپ اول، انتشارات حسنین، 1385، 96 ص.

البقیع قصه تدبیر آل سعود للآثار الاسلامیه فی الحجاز، یوسف الهاجری، بیروت، چاپ اول، انتشارات مؤسسه البقیع لاحیاء التراث، 1411 ه- .ق، 238 ص.

بقیع، جمعی از محققان، تهران، چاپ دوم، نشر مشعر، 1376، 26ص.

البناء علی قبور الانبیاء و الاولیاء و اتخاذها مساجد و اماکن للعباده، مرتضی عسکری، بی جا، چاپ اول، بی نا، 1381، 50 ص.

بنای بر قبور در مذاهب مختلف اسلامی بر استناد قرآن و کتب معتبر اهل سنت (بحث اعتقادی بر بنای بر قبور، زیارت، شفاعت و توسل)، حسین غیب غلامی، قم، چاپ اول، انتشارات الهادی، 1376، 208 ص.

به قصد زیارت، امیرمحمد اسماعیل طالب شهرستانی، تهران، چاپ اول، انتشارات جهان رایانه، 1377، 76 ص.

بهجه المؤمنین (مجموعه زیارات المشاهد الشریفه فی الشام)، سیدعادل علوی، قم، چاپ اول، انتشارات ادب، 1412ه- . ق، 80 ص.

بیان الحق، خضر السید الطیف الموسوی، اهواز، چاپ اول، انتشارات مؤلف، 1380، 144 ص.

بیت المقدس و تحول قبله، میرزا خلیل کمره ای، انتشارات اسلامیه، چاپ اول، 1353، 567 ص.

تاریخ المدینه، محمدبن علاء الدین علی بن احمد النهروانی المکی، تحقیق: ابی عبدالله محمدحسن اسماعیل، بیروت، چاپ اول، انتشارات دارالکتب العلمیه، 1417ه- . ق، 173 ص.

تاریخ حرم ائمه بقیع و آثار دیگر در مدینه منوره، محمدصادق نجمی، تهران، چاپ دوم، نشر مشعر، 1383، 375 ص.

ص: 170

تاریخ حرم کاظمین، محمدحسین آل یاسین، ترجمه: غلام رضا اکبری، چاپ اول، انتشارات کنگره امام رضا(ع)، 1371، 295 ص.

تاریخ مدینه منوره،ابوزید عمربن شبّه نمیری، تحقیق محمد دندل و یاسین سعدالدین بیان، ترجمه: حسین صابری، تهران، چاپ اول، نشر مشعر، 1380، 574، 102 ص.

تاریخ ملازاده (ذکر مزارات بخارا) ، احمد بن محمود معین الفقراء (قرن 8)، به کوشش احمد گلچینی معانی، تهران، چاپ اول، انتشارات مرکز مطالعات ایرانی، 1370، 111 ص.

تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه منوره، اصغر قائدان، تهران، چاپ دوم، نشر مشعر، 448 ص.

تاریخ و اماکن سیاحتی وزیارتی سوریه، اصغر قائدان، تهران، چاپ اول، نشر مشعر، 1373، 368 ص.

تجلی گاه مزار پنهان (نگرش نوین در شناخت حضرت فاطمه زهرا(س) و حضرت فاطمه معصومه(س) به ضمیمه زیارت نامه حضرت زهرا(س) و...)، محمدحسین رحیمیان، قم، چاپ اول، انتشارات دلیل ما، 1385، 80 ص. (موضوع: زیارت گاه ها و زیارت نامه ها)

تحفه الحرمین و سعاده الدارین (سفرنامه در زیارت مکه و سیاحت ایران و هند)، معصوم علیشاه، نائب الصدر شیرازی، تهران، چاپ اول، انتشارات بابک، 1362، 311 ص.

تراث کربلاء، سلمان هادی الطعمه، بیروت، چاپ اول، انتشارات مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، 1403ه- . ق، 433 ص.

تربت پاکان قم، عبدالحسین جواهر کلام، قم، چاپ اول، انتشارات انصاریان، 1382، 260 ص.

جبل الرحمه ومسجد النمره، سیدمحمودغریفی بحرانی، قم، چاپ اول، مؤسسه سیده المعصومه (س) 1385، 24 ص.

جمکران آستان وصال حضرت دوست، حسین سمنانی، تهران، چاپ اول، انتشارات نخل دانش، 1378، 159 ص.

ص: 171

جنات الثمانیه، محمدباقر بن مرتضی حسینی خلخالی، تحقیق: محمدرضا انصاری قمی، قم، چاپ اول، انتشارات دلیل ما، 1381، 896 ص.

الجوهر المنظم فی زیاره القبر الشریف النبوی المکّرم، ابن حجر المکّی، تحقیق: محمد زینهم، قاهره، چاپ اول، انتشارات مکتبه مدبولی، 2000 م. 149 ص.

چهل دختران (مروری کوتاه بر پیدایش امامزادگان روستای انجدان)، سیدحسن شریفی، قم، چاپ اول، انتشارات نجابت، 1385، 144 ص.

حجر الاسود، محمد کاظمینی، قم، چاپ اول، انتشارات صحیفه خرد، 1385، 168 ص.

خاطرات زیارت (مجموعه آثار کودکان و نوجوانان)، مرکز آفرینش های ادبی، تهران، چاپ اول، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1373، 134ص.

خاک پاکان (تاریخ آرام گاه های خاندان پیامبر و صحابه خاص آنان)، محمدحسین حسینی جلالی، مشهد، چاپ اول، انتشارات آستان قدس رضوی، 1379، 314 ص.

خسی در کربلا، عباس مجابی، تهران، چاپ اول، انتشارات ماهرنگ، 1383، 84 ص.

خلاصه زندگی نامه امام زاده عبدالله حسین، اکبر کشاورز، تهران، چاپ اول، انتشارات ایمان، 1383، 48 ص.

خلاصه آشنایی با هدایتگران راه نور (امام زاده جعفر بن موسی)، اکبر کشاورز، تهران، چاپ اول، انتشارات ایمان، 1383، 82 ص.

خلاصه ای از زندگانی حضرت عبدالعظیم حسنی، اکبر کشاورز، تهران، چاپ اول، انتشارات ایمان، 1383، 92 ص.

خواجه ربیع، محسن حسینی، مشهد، چاپ اول، انتشارات بنیاد پژوهش های اسلامی، 1381، 112 ص.

در حریم یار (یادنامه سفر به عتبات عالیات)، سیدعباس فیض، تهران، چاپ اول، انتشارات مرکز نشر فرهنگی آیه، 1378، 280 ص.

الدره البهیه فی فضل الکربلاء و تربتها الزکیه، حسین براقی، قم، چاپ اول، المکتبه الحیدریه، 1382، 83 ص.

ص: 172

دلیل الاماکن المقدسه فی سوریه، ایوب الحائری، بیروت، چاپ اول، مؤسسه البلاغ، 1385، 167 ص.

الدلیل المرشد للمدینه المنوره، وکاله المنبر للدعایه و الاعلان، جدّه، چاپ اول، انتشارات المملکه العربیه السعودیه، 1407ه- . ق، 110 ص.

دو رساله در حالات و کرامات حضرت شاه چراغ، محمدیوسف نیری، شیراز، چاپ اول، انتشارات دانشگاه شیراز، 1378، 288 ص.

الذخائر القدسیه فی زیاره خیر البریه، عبدالحمید بن محمدعلی قدس بن الخطیب، بیروت، چاپ دوم، انتشارات دارالرئد العربی، 1403ه- . ق، 223 ص.

راهنما و زیارت نامه زائرین عتبات عالیات، جواد رضوی، قم، چاپ اول، انتشارت مهر امیرالمؤمنین، 1383، 516 ص.

راهنمای زیارت و سیاحت در سوریه، علی حسن موسی، ساری، چاپ اول، انتشارت مهر سجاده، 1383، 126 ص.

راهنمای کامل حج و زیارت، حسین رحمانی تیرکلایی، کاشمر، چاپ اول، انتشارات عالم افروز، 1384، 410 ص.

راهنمای مشتاقان زیارت امام رضا(ع) و جاذبه های گردشگری خراسان، محمدرضا سبحانی، تهران، چاپ اول، انتشارات جهانتاب، 1381، 80 ص.

راهیان کربلا، احمد سامعی، تهران، چاپ اول، انتشارت نسیم سحر، 1382، 224 ص.

ره توشه عتبات عالیات، جمعی از محققان، تهران، چاپ اول، نشر مشعر، 1379، 312 ص.

ره آورد سوریه، محمدرضا خراسانی، رفسنجان، چاپ اول، انتشارات مؤلف، 1379، 66 ص.

روضات الجنان و جنات الجنان، حافظ حسین کربلایی تبریزی، مقدمه و تصحیح: جعفر سلطان القرائی، به کوشش: محمدامین سلطان القرائی، تبریز، چاپ اول، انتشارات ستوده، 1382، دو جلد.

ص: 173

روضه اطهار (مزارات متبرکه و محلات قدیمی تبریز و توابع)، محمدامین حشری تبریزی (قرن 11)، تصحیح: عزیز دولت آبادی، تبریز، چاپ اول، انتشارات ستوده، 1371، 258 ص.

روضه رضوان (مشاهیر مدفون در تکیه کازرونی)، محمدحسین ریاحی، اصفهان، چاپ اول، انتشارات کانون پژوهش، 1385، 368 ص.

زائران آفتاب (آثار و برکات زیارت سیدالشهدا)، صادق میرشفیعی، قم، چاپ اول، انتشارات یاقوت، 1385، 190 ص.

زمینی از جنس بهشت (شرح فضیلت اماکن مقدسه کشور عراق)، حبیب الله متقیان، قم، چاپ اول، انتشارات حسنین، 1384، 400 ص.

زندگی نامه قاضی سیدرکن الدین محمد، رضا زارع، یزد، چاپ اول، انتشارات علم نوین، 1384، 32 ص.

زیارات عتبات عالیات عراق (همراه فضایل زیارات)، حسین خرّمی، قم، چاپ اول، انتشارات خرّم، 1377، 336 ص.

زیاره الرسول المصطفی و آله بدعه ام شرع؟ عبدالمجید میردامادی، به کوشش: محسن احمد الخاتمی، تهران، چاپ اول، انتشارات ژرف، 1382، 608 ص.

زیارت بقاع متبرکه دزفول، محمدحسین حکمت فر، دزفول، چاپ اول، انتشارات دارالمؤمنین، 1381، 224 ص.

زیارت گاه ها و زیارت نامه های سوریه، زکریا بیگدلی، قم، چاپ هشتم، انتشارات شمیم کوثر، 1386، 120 ص.

ساختمان حرم نبوی، سلمی دملوجی، ترجمه: محمدرضا مروارید، چاپ اول، نشر مشعر، 1377، 63 ص.

سادات شهر و امام زادگان بزرگوار مدفون در آن آقاپلاسید و آقابسمل، سیدعلی اکبر میرحسینی، تهران، چاپ اول، انتشارات شمس الضحی، 1385، 96 ص.

ساوه سرزمین مقدس، علی اصغر عابدین، قم، چاپ اول، انتشارات یاس زهرا، 1382، 63 ص.

ص: 174

ستارگان در کنار خورشید (آشنایی با مزارات و زندگی فرزانگان مدفون در مشهد مقدس)، سعید ماهوان، مشهد، چاپ اول، انتشارات ماهوان، 1375، 54 ص.

ستاره کویر (نگاهی به تاریخچه شهداء و زندگانی امام زاده زید نواده بزرگوار امام جعفر صادق)، محمد مهدی فقیه محمدی جلالی، قم، چاپ اول، انتشارات وثوق، 1385، 192 ص.

السجود علی التربه الحسینیه عند الشیعه، باقر شریف القریشی، قم، چاپ اول، انتشارات مؤسسه المنار، 1374، 63 ص.

السجود علی التربه الحسینیه، سیدمحمد مهدی موسوی خراسانی، بیروت، چاپ اول، انتشارات مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، 1420 ق، 382 ص.

سخنی چند با مشتاقان زیارت حرم مطهر دختر امیرمؤمنان، تهران، چاپ اول، دفتر آموزش و تبلیغات حج و زیارت، 1407 ق، 12 ص.

سرزمین ماندگار، سیدابراهیم کلاهدوزان، قم، چاپ اول، انتشارات پارسایان، 1385، 144 ص.

سفر به دیار عاشقان، محمود هاشمی، تهران، چاپ اول، انتشارات مؤلف، 1385، 286 ص.

سفر به قبله عشق (از تبریز تا کربلا)، علی قادری، قم، چاپ اول، انتشارات مشهور، 1382، 192 ص.

سفرنامه عشق، علی اکبر مغیثی پور سبزواری، تهران، چاپ اول، انتشارات ایتا، 1380، 116 ص.

سفیران رستگاری، محمد ملکی، قم، چاپ اول، انتشارات صبح صادق، 1384، 267 ص.

السلطان و سلاطین، احمد ماهوان، مشهد، چاپ اول، انتشارات ماهوان، 1382، 126 ص.

سمریّه، ابوطاهر سمرقندی، به کوشش: ایرج افشار، تهران، چاپ سوم، انتشارات فرهنگ ایران زمین ،1343، 144 ص.

سوز عشق در سفر کربلا، عبدالغفار وریشتی، اصفهان، چاپ اول، انتشارات گلبن، 1381، 154 ص.

ص: 175

سیری در اماکن سرزمین وحی، علی اکبر حسنی، تهران، چاپ اول، نشر مشعر، 1371، 136 ص.

سیمای آشتیان شهر فرزانگان، محسن آشتیانی، بی جا، چاپ اول، انتشارات فقه، 1375، 144 ص.

سیمای بهبهان سینای صالحان، سیف الله نحوی، قم، چاپ اول، انتشارات نهاوندی، 1375، 176 ص.

سیمای خوی، علی صدرایی خویی، تهران، چاپ اول، انتشارات سازمان تبلیغات اسلامی، 1373، 215 ص.

سیمای ری، حمید میرخندان، تهران، چاپ اول، انتشارات سازمان تبلیغات اسلامی، 1373، 128 ص.

سیمای سمرقند، حسن احمدی نژاد بلخابی، تهران، چاپ اول، انتشارات سازمان تبلیغات اسلامی، 1373، 103 ص.

سیمای قدس مصلای پیامبران، غلام رضا گلی زواره، تهران، چاپ اول، انتشارات سازمان تبلیغات اسلامی، 1374، 353 ص.

سیمای قم، عبدالوحید وفایی، تهران، چاپ اول، انتشارات سازمان تبلیغات اسلامی، 1373، 171 ص.

سیمای کابل، حسن احمدی نژاد بلخابی، تهران، چاپ اول، انتشارات سازمان تبلیغات اسلامی، 1373، 207 ص.

سیمای کاظمین آرام دجله، حسن ایدرم، تهران، چاپ اول، انتشارات سازمان تبلیغات اسلامی، 1379، 228 ص.

سیمای کربلا حریم حریّت، محمد صحتی سرورودی، تهران، چاپ اول، انتشارات سازمان تبلیغات اسلامی، 1373، 237 ص.

سیمای کوفه، غلام رضا گلی زواره، تهران، چاپ اول، انتشارات سازمان تبلیغات اسلامی، 1373، 235 ص.

سیمای گرگان، مرتضی بذرافشان، تهران، چاپ اول، انتشارات سازمان تبلیغات اسلامی، 1374، 160 ص.

سیمای لارستان (نخل های سزاوار)، صادق رحمانی، قم، چاپ اول، انتشارات همسایه، 1375، 175 ص.

ص: 176

سیمای مکه معبد عشق، علی رضا سیدکباری، تهران، چاپ اول، انتشارات سازمان تبلیغات اسلامی، 1376، 276 ص.

سیمای نایین گوهر کویر، غلام رضا گلی زواره، تهران، چاپ اول، انتشارات سازمان تبلیغات اسلامی، 1373، 217 ص.

سیمای نجف اشرف، سعید بابایی، تهران، چاپ اول، انتشارات سازمان تبلیغات اسلامی، 1376، 251 ص.

شارع العنبریه، هشام عبدالعزیز الخریصی، چاپ اول، بی تا، 72 ص.

شام سرزمین خاطره ها، مهدی پیشوایی، تهران، چاپ اول، نشر مشعر، 1369، 231 ص.

شجره طیّبه (امام زادگان بهبهان)، غلام رضا خادمی، قم، چاپ اول، انتشارات عصر ظهور، 1381، 228 ص.

شدّ الازار فی حط الاوزار (تذکره هزار مزار: مزارات شیراز)، جنید بن محمود جنید شیرازی (قرن 8)، ترجمه: عیسی بن جنید شیرازی، تصحیح: عبدالوهاب نورانی وصال، شیراز، چاپ اول، انتشارات کتاب خانه احمدی، 1364، 520 ص.

شدّ الازار فی حطّ الاوزار عن زوّار المزار، معین الدین ابوالقاسم جنید شیرازی، تصحیح: محمد قزوینی و عباس اقبال، تهران، چاپ اول، چاپ خانه مجلس، 1328، 621 ص.

شناخت بناهای مذهبی استان چهارمحال بختیاری، صفرعلی لله گانی، فرخ شهر، چاپ اول، انتشارات آصف، 1380، 170 ص.

شناخت عراق و عتبات عالیات، محمدنصیر رئیسی اردلی، تهران، چاپ اول، انتشارات نیایشگران وحدت، 1385، 140 ص.

شهر پیامبر، حبیب یغمایی، تهران، چاپ اول، 1354، 47 ص.

شهر خاموشان و دیار باهوشان، مجتبی بحرینی، تهران، چاپ اول، انتشارات منیر، 1384، 252 ص.

صراط الهدایه (راهنمای زائران عتبات عالیات)، حسین باقری، تهران، چاپ اول، انتشارات بنیاد قرآن و عترت، 1384، 405 ص.

ص: 177

عاشقانه ها، بیوک جامعی، تهران، چاپ اول، انتشارات شیخ صفی الدین، 1381، 91 ص.

عتبات عالیات (سفره معنوی اولیاء الله)، ابوعلی خداکرمی زنجانی، قم، چاپ اول، انتشارات افق فردا، 1382، 325 ص.

عتبات عالیات، اصغر قائدان، تهران، چاپ اول، نشر مشعر، 1383، 280 ص.

عتبات عالیات، علی محمد اسدی، تهران، چاپ دوم، مؤسسه فرهنگی ندای مهرآفرین، 1381، 168 ص.

عرشیان، سیدجعفر شهیدی، تهران، چاپ اول، نشر مشعر، 1371، 136 ص.

فاجعه البقیع، جلال معاش، بیروت، چاپ اول، انتشارات دارالعلم، 1427ه- .ق، 192 ص.

فرحه الغری فی تعیین قبر امیرالمؤمنین، غیاث الدین عبدالکریم بن طاووس، قم، چاپ اول، منشورات الرضی، بی تا، 164 ص.

فرهنگ آبادی ها و مکان های مذهبی کشور، محمدحسین پاپلی یزدی، مشهد، چاپ اول، انتشارات بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، 1367، 639 ص.

فضایل زیاره الامام الحسین(ع)، طالب خان، قم، چاپ اول، انتشارات ره پویان، 1384، 120 ص.

فضایل زیاره الامام الشهید بکربلاء، محمد الآخوند، یزد، چاپ اول، انتشارات لاله کویر، 1382، 31 ص.

فضل زیاره الحسین، ابی عبدالله محمد بن علی العلوی الشجری، تصحیح: سیداحمد حسینی اشکوری، قم، چاپ اول، مکتبه آیت الله المرعشی العامه، 1403ه- . ق، 122 ص.

فهرست نسخه های خطی موجود در کتا ب خانه مزار یحیی بن حسین الهادی الی الحق در شهر صعده جمهوری یمن، عبدالله حمود درهم الغری، قم، چاپ اول، انتشارات کتاب خانه آیت الله العظمی مرعشی نجفی، 1383، 472ص.

قبله عاشقان (راهنمای زائران)، بزرگ عالم زاده، ترجمه: بشیر عالمی، مشهد، چاپ اول، انتشارات بنیاد پژوهش های اسلامی، 1381، 68 ص.

ص: 178

القطوف الدانیه فی المسائل الثمانیه، عبدالحسین علاوی العبدالله الحسینی السراوی، تقدیم عبدالله عرفان المنتفکی، دمشق، چاپ اول، انتشارات دارالموده، 1376، دو جلد.

قم، دلیل الزائر و السائح و عذراء المدینه، کمال السید، قم، چاپ اول، انتشارات انصاریان، 1381، 176 ص.

قندیه و سمریه (دو رساله در تاریخ مزارات و جغرافیای سمرقند)، محمد بن عبدالجلیل سمرقندی، ابوطاهر خواجه سمرقندی، به کوشش: ایرج افشار، تهران، چاپ اول، انتشارات مؤسسه فرهنگی جهانگیری، 1367، 224 ص.

کامل الزیارات، ابن قولویه، قم، چاپ اول، انتشارات فقاهت، 1378، 610 ص.

کتاب الجوهر المنتظم فی زیاره القبر الشریف النبوی المکرم، احمد بن محمد بن حجر الهیثمی الشافعی، تحقیق: بسام محمد بارور، ابوظبی، چاپ اول، انتشارات دارالکتب الوطنیه، 1366، 312 ص.

کتاب شناسی اما م زادگان و بقاع متبرکه، سیداصغر احمدی، قم، چاپ دوم، انتشارات صبح صادق، 1385، 400 ص.

کربلا ما می آییم، مهران کبیری، تهران، چاپ اول، انتشارات مؤلف، 1362، 40 ص.

کربلا و حرم های مطهر، سلمان هادی آل طعمه، ترجمه: حسین صابری، تهران، چاپ اول، نشر مشعر، 1378، 360 ص.

کربلا الثوره و المأساه، احمد حسین یعقوب، بیروت، چاپ اول، انتشارات الغدیر، 1418ه- .ق، 356 ص.

کعبه عشق، فاطمه اثنی عشری، چاپ اول، تهران، انتشارات حافظ نوین، 1385، 95 ص.

کعبه و جامه آن از آغاز تاکنون، محمد الدّقن، ترجمه: دکتر هادی انصاری، تهران، چاپ اول، نشر مشعر، 1383، 303 ص.

کلید بهشت (راهنمای اماکن، عتبات عالیات)، اکبر ترابی شهرضایی، قم، چاپ اول، انتشارات دارالهدی، 1382، 448 ص.

المأثور فی زیاره اهل القبور ویلیها ایقاظ العقله، محمدحسین نائینی، قم، چاپ اول، انتشارات نبوغ، 1374، 112 ص.

ص: 179

المدینه المنوره عاصمه الاسلام الاولی، محمد السیدالوکیل، جدّه، چاپ اول، انتشارات دارالمجتمع، 1406ه- . ق، 228 ص.

مدینه آشنای غریب، علی اکبر یزدانی، ساری، چاپ اول، انتشارات آوای مسیح، 1385، 88 ص.

مراقد المعارف، محمد حرز الدین، تحقیق: محمدحسین حرز الدین، قم، چاپ اول، انتشارات سعید بن جبیر، 1371، دو جلد.

مراقد اهل البیت بالقاهره، محمد زکی ابراهیم، قاهره، چاپ چهارم، انتشارات مطبوعات العشیره المحمدیه، 1406ه- . ق، 196 ص.

مراقد اهل بیت در شام، سیداحمد فهری، تهران، چاپ اول، انتشارات امیرکبیر، 1367، 113 ص.

مرشد الزائرین، مسعود معلم، مشهد، چاپ اول، انتشارات تکسوار حجاز، 1382، 48 ص.

المزار (المناسک المزار) شیخ مفید، به کوشش: سیدمحمدباقر موحد ابطحی، قم، چاپ اول، انتشارات مدرسه الامام المهدی، 1409 ه- .ق.

مزار شیخ احمد جام تجلیگاه عرفان، هنر و معماری، فرامرز صابر مقدم، مشهد، چاپ اول، انتشارات سنبله، 1383، 120 ص.

مزار، آقا جمال خوانساری، به کوشش: رضا استادی، قم، چاپ اول، دبیرخانه کنگره آقا حسین خوانساری، 1377، 200 ص.

مزارات (در ذکر زیارت گاه های رفسنجان و در شرح احوال امام زاده ها)، محمد ترقی خواه پاریزی، مشهد، چاپ اول، انتشارات والعصر، 1381، 369 ص.

مزارات اصفهان از قرن سوم هجری تا زمان حاضر، مصلح الدین مهدوی، تصحیح: اصغر منتظر القائم، اصفهان، چاپ اول، انتشارات دانشگاه اصفهان، 1482ه- . ق، 563 ص.

المساجد السبعه و بیت الاخزان، سیدمحمود غریفی بحرانی، قم، چاپ دوم، انتشارات مؤسسه سیده المعصومه، 1385، 24 ص.

مساجد مدینه منوره، گروه تحقیق و بررسی مسایل حج، تهران، چاپ اول، انتشارات شرکت سهامی انتشار، 1359، 40 ص.

ص: 180

المساجد و الاماکن الاثریه فی المدینه المنوره، عبدالله یوسف، بیروت، چاپ اول، انتشارات دارالمورخ العربی، 1416ه- . ق.

المسجد النبوی عبر التاریخ، محمد السید الوکیل، جدّه، چاپ اول، انتشارات دارالمجتمع، 1409ه- . ق، 216 ص.

مسجد جمکران (میعادگاه عشاق حضرت مهدی(عج))، مصطفی مصبا، اصفهان، چاپ اول، انتشارات بصائر، 1378، 112 ص.

مسجد شریف نبوی، ناجی محمدحسن عبدالقادر انصاری، ترجمه: عبدالمحمد آیتی، تلخیص رضا مختاری، تهران، چاپ اول، نشر مشعر، 1371، 215 ص.

مشاهده الصفا فی المدفونین بمصر من آل المصطفی، مصطفی بن محمد بن یوسف اللغوی، تحقیق: علی عمر، قاهره، چاپ اول، انتشارات مکتبه الثقافه الدینیه، 2001 م. 103 ص.

مشاهیر المدفونین فی الصحن العلوی الشریف، کاظم عبود فتلاوی، قم، چاپ اول، انتشارات اجتهاد، 1385، 424 ص.

المشی الی الامام الحسین(ع)، محمود الغریفی، قم، چاپ اول، انتشارات دارالصدیقه شهیده، 1383، 32 ص.

مصادره قبر پیامبر، علی کورانی عاملی، ترجمه: مریم کورانی، قم، چاپ اول، انتشارات دارالهدی، 1385، 96 ص.

المعالم الاثریه فی سوریه و دمشق، سید عادل علوی، قم، چاپ اول، انتشارات مؤسسه الاسلامیه العامه للتبلیغ و الارشاد، 1412ه- . ق.

معجم ما کتب فی الحج و الزیاره و المعالم الشرفه فی الحجاز، عبدالجبار الرفاعی، تهران، چاپ اول، انتشارات دارالمشعر، 1385، 376ص.

معماری امام زادگان قم در قرن هشتم، عمار کاوسی، قم، چاپ اول، انتشارات زائر، 1384، 136 ص.

مقام زیارت، محمدرضا طباطبایی نسب، تهران، چاپ اول، انتشارات نورالائمه، 1383، 96 ص.

ص: 181

موسوعه النجف الاشرف، جعفر الدجیلی، بیروت، چاپ اول، انتشارات دار الاضواء، 1413ه- . ق، 21 ج.

النجف الاشرف عادتها و تقالیدها، طالب علی اشراقی، نجف اشرف، چاپ اول، مطبعه الآداب، بی تا، 298 ص.

النجوم المتاثره (مزارات قم المقدسه وضواحیها)، عادل العلوی، قم، چاپ اول، انتشارات مؤسسه الاسلامیه العامه للتبلیغ و الارشاد، 1381، 184 ص.

نفحات الرضا والقبول فی فضایل المدینه و زیاره سیدنا الرسول، امام الحضراوی، تحقیق: محمد زینهم محمد عرب، قاهره، چاپ اول، انتشارات دارالغریب، 1999 م. 115 ص.

نگاهی به تاریخ عتبات، حسین اسلامی، ساری، چاپ اول، انتشارات پژوهشی های فرهنگی، 1380، 155 ص.

نگاهی به زیارت غدیریه، محمدحسین صفاخواه و عبدالحسین طالعی، تهران، چاپ اول، انتشارات شهاده، 1380، 248 ص.

هشت بهشت (نگاهی نو به هشت بهشت روی زمین)، ناهید طیبی، قم، چاپ اول، انتشارات بهشت بینش، 1382، 264 ص.

وادی عشق، سیدجعفرطباطبایی امیری، چاپ اول، انتشارات زبرجد، 1382، 192 ص.

ص: 182

بوی سیب، محمدجواد حاج علی اکبری، تهران، چاپ اول، انتشارات مهر هشتم، 1384، 140 ص.

پرتوی از زیارت جامعه کبیره، ناصر مکارم شیرازی، تهران، چاپ اول، انتشارات اسلامیه، 1382، 151 ص.

پرچم داران سعادت (تدبری بر زیارت جامعه کبیره)، احمد سجادی، تهران، چاپ اول، انتشارات بنیاد قرآن و عترت، 1385، 496 ص.

پژوهش پیرامون آیات قرآن در زیارت غدیریه، محمدحسین صفاخواه، عبدالحسین طالعی، تهران، چاپ اول، انتشارات سهاره، 1380، 142 ص.

پیام عاشورا در شرح زیارت عاشورا، علی صحّت، تهران، چاپ اول، انتشارات منیر، 1383، 672 ص.

تأملات فی زیاره العباس بن امیرالمؤمنین(ع)، محمدتقی مدرسی، تهران، چاپ اول، انتشارات دارالمحبین الحسین، 1382، 48 ص.

تجلی عشق (زیارت عاشورا و دعای علقمه به همراه توضیحات، نقل حکایت، روایات، بیان ثواب و...)، محمدرضا جعفری نیا، قم، چاپ ششم، انتشارات نسیم کوثر، 1385، 32 ص.

تحلیل زیارت عاشورا، مهدی نیارئیس، تهران، چاپ اول، انتشارات مفید، 1383، 31 ص.

تحلیلی از حماسه سیاسی - تاریخی زیارت عاشورا، محمدرسول دریایی، کرج، چاپ اول، انتشارات جعفری، 1371، 557 ص.

ترجمه کامل و شرح زیارت مبارک عاشورا (تلخیص و نظری تازه و حذف و اضافات بر کتاب ارزشمند شفاء الصدور، فی شرح زیارة العاشورا)، حسن ثقفی تهرانی، تهران، چاپ اول، انتشارات هادی، 1385، 666 ص.

تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی در طول تاریخ، ناجی محمدحسن انصاری، ترجمه: عبدالمحمد آیتی، تهران، چاپ اول، نشر مشعر، 1378، 223 ص.

تفسیر زیارت عاشورا، محمدرضا حکیمی، تهران، چاپ اول، انتشارات آهنگ صبا، 1383، 312 ص.

ص: 184

تفسیر زیارت وارث (فلسفه زیارت)، مرتضی حسینی اصفهانی، قم، چاپ اول، انتشارات فرهنگ قرآن، 1380، 224 ص.

تفسیر عرفانی زیارت عاشورا، سعید هاشمی ایلامی، ایلام، چاپ اول، انتشارات برگ آذین، 1379، 208 ص.

تفسیر کامل زیارت عاشورا، پری سادات آسیایی، تهران، چاپ اول، انتشارات قصّه پرواز، 1384، 314 ص.

تفسیر و شرح زیارت آل یاسین، جعفر رفیعی، قم، چاپ اول، انتشارات یاران قائم، 1383، 368 ص.

تو را گواه می گیریم (شرح یک دوره اعتقادات در زیارت آل یاسین)، مجتبی بحرینی، تهران، چاپ اول، انتشارات منیر، 1384، 242 ص.

جرعه ای از زلال سرداب مقدس (شرح زیارت آل یاسین)، سیدفرید موسوی، قم، چاپ اول، انتشارات یاقوت، 1385، 316 ص.

الدره البیضاء فی شرح العاشوراء، سیدعزیزالله امامت کاشانی، کاشان، چاپ اول، انتشارات مجمع متوسلین به آل محمد، 1378، 448 ص.

درحریم ولایت، آقا نجفی اصفهانی، کوشش تقی صوفی نیارکی، قم، چاپ اول، انتشارات مؤسسه آموزش و پژوهشی امام خمینی، 1385، 272 ص.

درس هایی از زیارت عاشورا، جواد محدثی، قم، چاپ دوم، انتشارات دارالحدیث، 1375 ، 70 ص.

درود و درد، سعید مقدس، تهران، چاپ اول، انتشارات مکیال، 1371، 208 ص.

ره توشه ای از زیارت عاشورا (به ضمیمه دو زیارت ناحیه مقدسه خطاب به امام حسین(ع) و خطاب به شهدای کربلا)، محمدمهدی اشتهاردی، تهران، چاپ اول، انتشارت مطهر، 1381، 110 ص.

رواق عصمت (شرحی بر زیارت نامه حضرت فاطمه معصومه(س))، سیدعلی حسینی، قم، چاپ اول، انتشارات زائر، 1385، 302 ص.

زیارت (از عاشورای حسین(ع) تا قیام مهدی(عج))، محمدجواد حاج علی اکبری، تهران، چاپ اول، انتشارات تبارک، 1382، 96 ص.

زیارت خوبان، محمد چغایی اراکی، چاپ اول، 1376، 96 ص.

ص: 185

زیارت در پرتو ولایت (شرحی بر زیارت عاشورا)، زهره صفاتی، قم، چاپ اول، انتشارات آیات بینات، 1383، 200 ص.

زیارت عاشورا (اتحاد روحانی با امام حسین(ع))، شرح اصغر طاهر زاده، اصفهان، چاپ سوم، انتشارات لب المیزان، 1385، 96 ص.

زیارت عاشورا (بیان آداب، برکات، شرایط و...) سیدمحمد الحسینی زنجانی، قم، چاپ اول، انتشارات بوستان کتاب، 1383، 104 ص.

زیارت نامه عاشورا با ترجمه و توضیحات لغوی، ادبی و تاریخی، حمیدرضا مستفید، تهران، چاپ اول، انتشارات بنیاد قرآن و عترت، 1384، 79 ص.

سرود عرش (گزیده سخنرانی ها)، کاظم صدیقی، تهران، چاپ اول، انتشارات بامداد کتاب، 1382، 72 ص.

سلام بر پرچم افراشته، سیدمجتبی بحرینی، تهران، چاپ اول، انتشارات منیر، 1377، 288 ص.

سلوک سرخ، مهرداد ویس کرمی، اصفهان، چاپ اول، انتشارات انتظار سبز، 1381، 110 ص.

شرح زیارت امین الله، بانو م.ن. مدرس فتحی، تهران، چاپ اول، انتشارات آفاق، 200 ص.

شرح زیارت امین الله، سیدهاشم رسولی محلاتی، تهران، چاپ اول، انتشارات دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 336 ص.

شرح زیارت امین الله، محمد محمدی گیلانی، مقدمه: زین العابدین قربانی، لاهیجان، چاپ اول، نشر سایه، 1385، 248 ص.

شرح زیارت جامعه کبیره (به زبان روسی)، سید عبدالله شبر، ترجمه: عمران رجب اف، قم، چاپ اول، انتشارات دانش حامدون، 1385، 352 ص.

شرح زیارت جامعه کبیره، محمدباقر مجلسی، به کوشش: رضا استادی، قم، چاپ اول، انتشارات مؤلف، 1385، 288 ص.

شرح زیارت جامعه کبیره، حسین همدانی درودآبادی، ترجمه: محمدحسین نائیجی، قم، چاپ دوم، انتشارات مسجد مقدس جمکران، 1385، 782 ص.

ص: 186

شرح زیارت رجبیّه (در فضیلت زیارت حضرت رضا(ع))، محمدباقر بیرجندی، تصحیح: محمدحسین صفاخواه، عبدالحسین طالعی، تهران، چاپ اول، انتشارات ابرون، 1379، 262 ص.

شرح زیارت عاشورا، حبیب الله شریف کاشانی، تصحیح: محمد شریف آیت الله زاده کاشانی، قم، چاپ اول، انتشارت مؤلف، 1363، 84 ص. (موضوع: نقد و تفسیر زیارت)

شرح زیارت عاشورا، علی اصغر عزیزی تهرانی، چاپ دوم، انتشارات دارالصادقین، 1376، 246 ص.

الشموس الطالعه فی مشارق زیاره الجامعه، حسین همدانی درودآبادی، تحقیق نبیل رضا علوان، قم، چاپ اول، انتشارات انصاریان، 1386، 688 ص.

شور عندلیب، صادق دارابی، به کوشش: میرزا عبدالمهدی عندلیبی، قم، چاپ اول، صادق دارابی، به کوشش :میرزا عبدالمهدی عندلیبی انتشارات انصاریان، 1385، 584 ص.

صفیر ولایت (شرح زیارت جامعه کبیره: بذل جان به پیشگاه جانان)، سیدمحمد ضیاءآبادی، تهران، چاپ اول، انتشارات بهاران و بنیاد خیریه الزهرا، 1385، 18 ص.

صفیر ولایت (شرح زیارت جامعه کبیره: برکات صلوات و مباهله)، سیدمحمد ضیاءآبادی، تهران، چاپ دوم، انتشارات بنیاد خیریه الزهرا و دفتر امور فرهنگی، 1385، 16 ص.

صفیر ولایت (شرح زیارت جامعه کبیره: پاکی جان، شرط پیوند با اهل بیت(ع))، سیدمحمد ضیاءآبادی، تهران، چاپ اول، انتشارات بنیاد خیریه الزهرا و امور فرهنگی، 1385، 16 ص.

صفیر ولایت (شرح زیارت جامعه کبیره: احاطه علم ولایت بر احکام و اسرار شریعت)، سیدمحمد ضیاءآبادی، تهران، چاپ اول، انتشارات بنیاد خیریه الزهرا، 1385، 16 ص.

عطر سیب، حامد حجتی، قم، چاپ اول، انتشارات مسجد مقدس جمکران، 1378، 53 ص.

ص: 187

علی(ع) و زیارت جامعه کبیره، عبدالعلی گویا، تهران، چاپ اول، انتشارات زراره، 1378، 312 ص.

مجموعه شرح زیارات عاشورا (اسرار نهفته در کلمه مقدسه اباعبدالله و ابن رسول الله)، مرتضی زاهدی، تهران، چاپ اول، انتشارات صابره، 1385، 684 ص. (موضوع: نقد و تفسیر زیارت نامه)

مقام ولایت در شرح زیارت جامعه کبیره، احمد زمردیان، تهران، چاپ سوم، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1366، 827 ص.

نجوای سرخ (شرحی بر فرازهایی از زیارت عاشورا)، علی محقق طوسی، به کوشش: مهدیار بامشکی، قم، چاپ اول، انتشارات دلیل ما، 1385، 172 ص.

نغمه عاشقی، محمد رحمتی شهرضا، قم، چاپ سوم، انتشارات صبح پیروزی، 1386، 352 ص.

نگرشی بر زیارت عاشورا، مرتضی روحانی، تهران، چاپ اول، انتشارات شبکه هنر، 1385، 136 ص.

نگرشی به زیارت نامه حضرت فاطمه معصومه(س)، محسن رفیعی و معصومه شریفی، قم، چاپ اول، انتشارات زائر، 1384، 133 ص

ص: 188